De Grondwet van 1815

De Grondwet van 1815 was de herziene versie van de Grondwet van 1814¹. Na de herwinning van de onafhankelijk en de terugkeer van erfstadhouder Willem in 1813 werd een Grondwet ontworpen. Die kwam op 29 maart 1814 tot stand. Toen in augustus 1814 Noord- en Zuid-Nederland werden verenigd en Willem in maart 1815 de titel koning had aangenomen, moest de Grondwet worden herzien.

De meest in het oog lopende verandering was de tweetaligheid van de Grondwet. Uiteraard werden ook inhoudelijke aanpassingen aangebracht vanwege de vereniging van Noord- en Zuid-Nederland. De belangrijkste daarvan was dat de Staten-Generaal² werd gesplitst in twee Kamers.

Op 1 augustus 1814 aanvaardde Willem I³, die sinds 2 december 1813 soeverein vorst van de (Noordelijke) Nederlanden was, ook de soevereiniteit over de voormalige Oostenrijkse Nederlanden. Daardoor ontstond een personele unie van Noord- en Zuid-Nederland. De vereniging was op 21 juni 1814 na de nederlaag van Napoleon internationaal vastgelegd in de 'Acht artikelen van Londen'. De vorming van de nieuwe staat had tot doel een sterke noordelijke buur van Frankrijk in het leven te roepen. Willem had ook Rijnland aan het gebied willen toevoegen, maar dat had Pruisen afgewezen.

De 'Acht artikelen' regelde onder meer de godsdienst en de staatsschuld. De godsdienst zou vrij zijn en de staatsschuld (die in het Noorden veel groter was dan in het Zuiden) zou ten laste komen van de gezamenlijke schatkist.

Nadat Willem zich op 16 maart 1815 tot koning had uitgeroepen, stelde hij een Grondwetscommissie in, die de nieuwe situatie wettelijk moest vastleggen.

Net als in 1814 werd de Grondwetscommissie geleid door Gijsbert Karel van Hogendorp. Zij bestond uit elf noordelijke leden en elf zuidelijke. In juni werden nog een (Noord-)Brabants en een Luxemburgs lid benoemd.

De in april benoemde commissie kwam op 3 mei 1815 voor het eerst bijeen. Al snel kwam de zuidelijke wens op tafel om de Staten-Generaal te splitsen in twee Kamers. In één daarvan moest de adel zitting krijgen, omdat die in de zuidelijke Nederlanden altijd een eigen rol hadden gespeeld in het bestuur. De noordelijke leden waren niet enthousiast, maar wezen een tweede Kamer evenmin af. Vorst Willem had al min of meer de toezegging gedaan dat er een tweede Kamer zou komen.

Een subcommissie uit de Grondwetscommissie onder leiding van P.C.Gh. de Coninck ontwierp een voorstel. Uiteindelijk kwam zij met twee alternatieven: een Kamer van aanzienlijken die door de koning voor het leven zouden worden benoemd of een door de koning uit voordrachten te kiezen Kamer. Het eerste alternatief kreeg de voorkeur.

Zo kwam er een Kamer "ten einde alle overijling in de raadplegingen te voorkomen, [en om] (...) den troon te omringen door een bolwerk waartegen alle partijen afstuiten".

Als naam werd gekozen 'Eerste Kamer⁴' daar waar de namen Senaat of Groote Kamer werden afgewezen.

Door niet slechts de adel maar alle aanzienlijken toegang te verlenen tot de Eerste Kamer, konden ook (voormalige) Noord-Nederlandse regenten zitting krijgen in de nieuwe Kamer.

Samenstelling Grondwetscommissie:

Voorzitter

Leden

(noordelijk)

(zuidelijk)

• - 

  Ch.G.Gh. graaf de Mérode-Westerloo

secretaris

De Tweede Kamer⁵ zou, net als de Staten-Generaal uit 1814, worden gekozen door de Provinciale Staten⁶, die op hun beurt werden gekozen door vertegenwoordigers van steden, platteland en adel. Van de 110 leden kwamen er 55 uit het Noorden en 55 uit Zuiden, hoewel er daar meer inwoners waren.

De Tweede Kamer kreeg het recht van initiatief⁷ en behield en het recht om over alle wetsvoorstellen te beslissen. De gewone begroting werden voor tien jaar vastgesteld. De Tweede Kamer zou in het openbaar vergaderen, de Eerste Kamer in het geheim. De vergaderingen zouden afwisselend in Den Haag en Brussel plaatsvinden.

De Eerste Kamer had niet het recht van initiatief, maar mocht alleen 'ja' of 'nee' zeggen tegen wetsvoorstellen. De leden (maximaal 60) van de Eerste Kamer werden voor het leven benoemd door de Koning uit de aanzienlijksten van het land.

In de Grondwet was niet langer sprake van een soevereine vorst, maar van een koning. Willem I had overigens al op 16 maart 1815 de titel koning aangenomen.

De bepaling dat de vorst tot de Hervormde Kerk moest behoren, werd geschrapt.

Het door de Grondwetscommissie opgestelde ontwerp werd ter goedkeuring voorgelegd aan de Staten-Generaal. Nadat deze het voorstel unaniem had aanvaard, werd de Staten-Generaal verdubbeld door verkiezing van nog eens 55 leden. Die dubbele Kamer nam op 18 augustus het ontwerp eveneens unaniem aan.

In de zuidelijke Nederlanden was nog geen parlement en daarom moest in ieder arrondissement een Notabelenvergadering over het ontwerp beslissen. Juist bij zuidelijke leden van de Grondwetscommissie bestond hiertegen bezwaar, want zij vreesden dat het ontwerp geen meerderheid zou krijgen. Van Hogendorp meende echter dat een stemming tot een grotere legitimering zou leiden. Besloten werd wel dat De Thiennes de presidenten van de Notabelenvergaderingen zou toespreken om hen van de zegeningen van de nieuwe Grondwet te overtuigen.

Van de 1604 leden van de Notabelenvergaderingen stemden er op 14 augustus slechts 527 vóór. Ook nadat de 126 notabelen die alleen vanwege de bepalingen over de godsdienst tegen hadden gestemd bij de voorstemmers waren gevoegd, was er nog geen meerderheid. Door de katholieke kerk was vanwege de voorgestelde vereniging met het protestantse Noorden actie gevoerd tegen aanneming van het ontwerp. Willem rekende hen voor het gemak bij de voorstemmers.

Willem verklaarde ondanks de verwerping in het Zuiden op 24 augustus 1815 dat het ontwerp was aangenomen. Hij kwam tot dat besluit vanwege de algemene steun die er in de noordelijke Staten-Generaal was en telde de thuisblijvers in het Zuiden bij de voorstemmers.

Onze Grondwet werd zodoende dankzij de 'Hollandse rekenkunde' aanvaard.

Meer over

• 1. 

  Op 29 maart 1814 keurde een 'Grote Vergadering representerende de Verenigde Nederlanden' het door een commissie ontworpen Grondwet goed. Deze ontwerp-Grondwet was gemaakt door een commissie onder leiding van Gijsbert Karel van Hogendorp.
   
• 2. 

  Onder de Staten-Generaal verstaan we de Tweede en Eerste Kamer gezamenlijk. Formeel is er dan ook sprake van de Eerste Kamer der Staten-Generaal en van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Beide Kamers kunnen tevens in Verenigde Vergadering bijeenkomen.
   
• 3. 

  De 'Koning-Koopman'. Eerste Nederlandse koning na het herstel van de zelfstandigheid in 1814. Had ervaring als vorst opgedaan in Fulda. Regeerde als verlichte autoritaire vorst en zette zich in voor ontwikkeling van het economisch leven (kanalen!). Weigerde zich lange tijd neer te leggen bij de afscheiding van België van 1830 en veroorzaakte mede daardoor problemen met de staatsfinanciën. Die financiële politiek was de voornaamste bron van kritiek van de oppositie. Trad in 1840 teleurgesteld af na een beperkte Grondwetsherziening. Verloor de grote lijnen vaak uit het oog, doordat hij zich te veel bezighield met details. Beschouwde ministers als zijn dienaren en stelde in hen vaak weinig vertrouwen.
   
• 4. 

  De Eerste Kamer is deel van de volksvertegenwoordiging en heeft met name een rol op wetgevend gebied. Over een wetsvoorstel moet, als de Tweede Kamer het heeft aangenomen, ook door de Eerste Kamer worden gestemd. De Eerste Kamer kan een wetsvoorstel nog tegenhouden.
   
• 5. 

  De Tweede Kamer is deel van de volksvertegen­woor­di­ging. Zij speelt een belangrijke rol bij de totstandkoming van wetten, controleert de regering en beslist over de vraag of een kabinet (of bewindspersoon) genoeg vertrouwen heeft.
   
• 6. 

  De gekozen volksvertegenwoordiging van een provincie wordt Provinciale Staten genoemd. De Provinciale Staten stellen het beleid van de provincie vast en controleren de uitvoering daarvan door de Gedeputeerde Staten. Het aantal leden van Provinciale Staten hangt af van het aantal inwoners van de provincie. Dit is geregeld in artikel 8 van de Provinciewet.
   
• 7. 

  Tweede Kamerleden hebben het recht om zelf een voorstel voor een wet aan de Tweede Kamer aan te bieden: het recht van initiatief. Een dergelijk voorstel wordt op vrijwel dezelfde wijze door het parlement behandeld als wetsvoorstellen die door de regering worden ingediend.
   
• 8. 

  In 1815 moest de in 1814 tot stand gekomen Grondwet al worden herzien vanwege de vereniging van Noord- en Zuid-Nederland en omdat soeverein vorst Willem inmiddels het koningschap op zich had genomen. Belangrijkste wijziging was de invoering van het tweekamerstelsel.
   
• 9. 

  De Grondwet is het belangrijkste staatsdocument en hoogste nationale wet van Nederland. Zij bevat de regels voor onze staatsinstellingen en de grondrechten van de burgers. Daarnaast bevat de Grondwet regels over bestuur, wetgeving en rechtspraak. De Grondwet telt acht hoofdstukken. Artikel 5.2 van het Statuut van het Koninkrijk bepaalt dat de Grondwet de bepalingen daarvan in acht neemt.