Verhouding partijleider, fractievoorzitter en partijvoorzitter

Alle huidige politieke partijen, met uitzondering van de PVV¹, zijn verenigingen. Dit houdt in dat mensen met gelijkgestemde ideeën zich hebben verenigd en een beginsel- of verkiezingsprogramma hebben vastgelegd. Afhankelijk van hun grootte zijn deze verenigingen vaak uitgebouwde organisaties met een jongerenafdeling, provinciale en lokale afdelingen en verschillende themagroepen. Een van de belangrijkste taken is het opstellen van een kandidatenlijst voor verkiezingen. Leden kunnen, afhankelijk van de statuten van de partij, vaak dus bepalen wie de lijsttrekker wordt.

Als er kandidaten op de kieslijst zijn gekozen als volksvertegenwoordiger, vormen deze personen een fractie. Meestal speelt de fractie in de Tweede Kamer bij het bepalen van de politieke lijn een zeer belangrijke rol. De fracties bepalen vaak met welke andere partijen er wordt samengewerkt en zetten de politieke koers van de partij uit. Ook stemmen ze bijna altijd eensgezind, dit wordt fractiediscipline genoemd.

De dagelijkse gang van zaken wordt binnen een partij geregeld door het partijbestuur. Het partijbestuur staat onder leiding van een partijvoorzitter, die vaak door de leden is gekozen. Het partijbestuur organiseert congressen, beheert de administratie, en leidt verschillende procedures waarbij de leden zijn betrokken, zoals het opstellen van een verkiezingsprogramma, in goede banen.

Het fractiebestuur staat onder leiding van de fractievoorzitter. Dit is de persoon die het woord voert bij belangrijke debatten, zoals de Algemene Politieke Beschouwingen² en Regeringsverklaringen³. Ook is het gebruikelijk dat de fractievoorzitter de fractievergaderingen leidt. De verdere functies binnen het fractiebestuur zijn sterk afhankelijk van de grootte van de fractie. Bij grote fracties bestaat het bestuur verder uit een vicefractievoorzitter, een fractiesecretaris en een penningmeester, hoewel ook andere leden van de fractie zitting kunnen hebben in het bestuur.

De relatie tussen het partijbestuur en het fractiebestuur is niet even makkelijk te duiden. Bij veel partijen houdt het partijbestuur zich afwezig van politieke onderwerpen en kan de fractie een eigen koers uitzetten. Partijbesturen komen met name in actie als er een nieuw politiek leider moet worden gekozen of als er een conflict in de fractie is.

Het boegbeeld van de politieke partij is de partijleider. In verkiezingstijd is diegene altijd de lijsttrekker. Bij oppositiepartijen is de partijleider ook altijd de fractievoorzitter en vallen de functies van partijleider en fractievoorzitter dus samen. Bij regeringspartijen is vaak ofwel een minister of eventuele minister-president, ofwel de fractievoorzitter in de Tweede Kamer de partijleider. Partijleider van de VVD⁴ is minister-president Mark Rutte⁵. Partijleider van een andere regeringspartij, de ChristenUnie⁶, is Mirjam Bikker⁷ die tevens ook fractievoorzitter is van die partij in de Tweede Kamer.

De partijvoorzitter onthoudt zich meestal van politieke inmenging en beperkt zich tot het leidinggeven aan het partijbestuur en het kiezen van een nieuw politiek leider als dat nodig is. In het verleden zijn er echter wel wat uitzonderingen geweest. Denk aan Felix Rottenberg⁸, die zich in zijn periode als partijvoorzitter (1992-1997) regelmatig bemoeide met de politieke koers van zijn partij.

Het onderscheid tussen partijleider en partijvoorzitter is meestal vrij duidelijk, echter niet altijd. De relatie tussen deze twee personen is niet altijd even gemakkelijk.

Op Forum voor Democratie⁹ na is er geen enkele partij in de Tweede Kamer waarvan de partijvoorzitter ook de partijleider is. Vroeger kwam dit bij meer partijen voor. In de jaren veertig en vijftig van de vorige eeuw combineerden P.J. Oud¹⁰ (VVD) en J. Schouten¹¹ (ARP) bijvoorbeeld het ambt van partijleider en partijvoorzitter. Recenter was dit ook het geval binnen de SP. Jan Marijnissen¹² was van 1988 tot 2008 partijvoorzitter en partijleider. Tegenwoordig is dit dus niet meer gebruikelijk. Dit houdt in dat partijvoorzitterschap meer een functie is geworden in de politieke luwte.

Als een partijvoorzitter wel veel in het nieuws komt, spelen er meestal conflicten binnen de partij. Bij partij DENK¹³ vertrok partijleider Kuzu¹⁴ in maart 2020, na een conflict met partijvoorzitter en fractiegenoot Özturk¹⁵. Kuzu bleef lid van de fractie en Farid Azarkan¹⁶ werd als nieuw politiek leider aangesteld. Azarkan verzocht daarna het partijbestuur van DENK om op te stappen. Het bestuur weigerde uit zichzelf op te stappen en legde de beslissing bij de leden neer.

Hoewel de penningmeester van de partij opstapte, bleef voorzitter Özturk zitten. In zijn rol als partijvoorzitter maakte hij bekend dat hij fractievoorzitter Azarkan uit de partij had gezet. Dit hield in dat Azarkan wel in de kamer mocht blijven, maar geen lid meer was van de partij DENK. In mei 2020 werd de bestuurscrisis bijgelegd. Azarkan bleef politiek leider en fractievoorzitter. In juni 2020 liet Özturk weten per direct op te stappen als partijvoorzitter.

Meer informatie:

• 1. 

  De Partij voor de Vrijheid (PVV) is een populistische partij, met zowel conservatieve, 'rechtse' als 'linkse' standpunten. De PVV is op 22 februari 2006 geregistreerd bij de Kiesraad door Geert Wilders, na zijn vertrek bij de VVD. Hij is sindsdien ook de politiek leider.
   
• 2. 

  In de Algemene Politieke Beschouwingen (APB) worden in het parlement de hoofdlijnen van het kabinetsbeleid besproken. Daarbij wordt meestal veel aandacht besteed aan de overheidsfinanciën en sociaaleconomische onderwerpen. Er is zowel in de Tweede als Eerste Kamer een dergelijk debat, maar die in de Tweede Kamer heeft veel meer politieke betekenis.
   
• 3. 

  Nadat het regeerakkoord is gesloten en de nieuwe bewindslieden zijn aangetreden, legt de minister-president in de Tweede Kamer de regeringsverklaring af. Als regel gebeurt dat een dag of tien na beëindiging van de kabinetsformatie.
   
• 4. 

  De Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) is een rechtse liberale partij, met op onder meer ethisch gebied progressievere standpunten. Politiek leider is sinds 14 augustus 2023 Dilan Yeşilgöz-Zegerius. De partij werd opgericht in 1948 als opvolger van de Partij van de Vrijheid (PvdV), die weer een voortzetting was van de vooroorlogse Liberale Staatspartij (LSP).
   
• 5. 

  Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
   
• 6. 

  De ChristenUnie is een christelijke partij, met op sociaal en ecologisch gebied progressieve en op ethisch gebied behoudender standpunten. Politiek leider van de ChristenUnie is sinds januari 2023 Mirjam Bikker. De partij ontstond in januari 2000 als samenwerkingsverband tussen het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV) en de Reformatorische Politieke Federatie (RPF). Per 22 januari 2000 zijn de partijen gefuseerd.
   
• 7. 

  Mirjam Bikker (1982) is sinds 31 maart 2021 lid van de Tweede Kamerfractie van de ChristenUnie. Op 17 januari 2023 volgde zij Gert-Jan Segers op als fractievoorzitter en politiek leider van de ChristenUnie. Daarvoor was zij van 9 juni 2015 tot 31 maart 2021 lid van de Eerste Kamer en in 2019-2021 fractievoorzitter. Mevrouw Bikker was zeven jaar gemeenteraadslid in Utrecht (tevens fractievoorzitter) en beleidsmedewerker van de ChristenUnie-fractie in de Tweede Kamer. In de Eerste Kamer was zij voorzitter van de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Als Tweede Kamerlid houdt zij zich behalve met het algemene politieke beleid bezig met onder meer zorg, justitie en veiligheid, binnenlandse zaken, koninklijk huis, sport en Groningen.
   
• 8. 

  Intelligente, spreekvaardige en vrijgevochte Amsterdamse sociaaldemocraat, die al op jonge leeftijd actief was in de PvdA. Als voorzitter van de Jonge Socialisten lid van het partijbestuur ten tijde van Den Uyl. Bekleedde later functies op cultureel en journalistiek gebied en werd in 1992 samen met Ruud Vreeman voorzitter van de PvdA. Stuurde aan op partijvernieuwing, hetgeen onder meer leidde tot grote wijzigingen op de kandidatenlijst. Gooide regelmatig de knuppel in het hoenderhok en was voorstander van openlijke debatten. Een ziekte dwong hem zijn voorzitterschap neer te leggen. Keerde later terug in de journalistiek als programmamaker.
   
• 9. 

  Forum voor Democratie (FVD) werd op 25 september 2016 een politieke partij, na eerder, in februari 2015, te zijn opgericht als denktank. Kern van het programma is het invoeren van diverse vormen van directe democratie zoals referenda en gekozen bestuurders, en het versterken en/of terugwinnen van de nationale soevereiniteit. De partij keert zich tegen een gesloten bestuurscultuur. Politiek leider is Thierry Baudet.
   
• 10. 

  Staatsman, geschiedschrijver, staatsrechtgeleerde en voorman van de VDB en de VVD. Begon zijn loopbaan als kandidaat-notaris en belastingontvanger en was al op jonge leeftijd een vooraanstaand en veelzijdig Tweede Kamerlid. Trad in 1933 met Marchant toe tot het crisiskabinet-Colijn en voerde als minister van Financiën een strak bezuinigingsbeleid. In 1938 burgemeester van Rotterdam (tot 1952). Na de oorlog korte tijd lid van de PvdA, maar voelde zich daarin toch niet thuis en richtte met Stikker in 1948 de VVD op. Werd daarvan de onbetwiste politieke leider. Sprak met een wat hoge, zachte stem, maar had in de Kamer veel gezag door zijn kennis van het staats- en parlementsrecht. Kon overigens ook vilein uit de hoek komen en gold als autoritair. Schreef standaardwerken over de parlementaire geschiedenis.
   
• 11. 

  Bijna veertig jaar lid van de Tweede Kamer voor de ARP en drieëntwintig jaar de zeer dominante fractie- en partijvoorzitter, wiens wil in de fractie wet was. Zoon van een haringvisser uit Maassluis die al op jonge leeftijd ging werken. Subliem product van de Gereformeerde Jongelingsvereniging en typische mannenbroeder. Autodidact. Was in Rotterdam enige tijd wethouder. Fractievoorzitter van de ARP in de Tweede Kamer vanaf de jaren dertig en opvolger van Colijn. Tijdens de bezetting moedig, karaktervast en onverzettelijk. Overleefde het beruchte kamp Mauthausen, maar zei in 1945 tegen Wilhelmina: ik ben niet veranderd. Ageerde met zijn krachtige, sonore stemgeluid tegen de Indië-politiek van de kabinetten-Beel en -Drees. Hield de ARP na de oorlog lange tijd in isolement. Verliet in 1956 de politiek en was nog ruim twee jaar staatsraad.
   
• 12. 

  Politiek voorman en lange tijd 'het gezicht' van de Socialistische Partij. Voor die partij vanaf 1994 zestien jaar Tweede Kamerlid, waarvan veertien jaar fractievoorzitter. Werd eerder, in 1975, lid van de gemeenteraad van Oss en bleef dat tot 1993 en was in 1987-1989 lid van Provinciale Staten van Noord-Brabant. Fabrieksarbeider - hij was worstmaker bij 'Unox' en constructie-bankwerker/lasser - die altijd duidelijke taal sprak. Goed debater, die een belangrijke factor was bij de groei van zijn partij in de periode tot 2006. Moest in 2008 vanwege gezondheidsproblemen voortijdig zijn leiderschap neerleggen. Hij bleef tot 2015 wel partijvoorzitter; een functie die hij sinds 1988 had.
   
• 13. 

  DENK is een politieke partij, die zich richt op respect voor alle Nederlanders. Huidig politiek leider is Stephan van Baarle. De partij is in februari 2015 gevormd nadat, Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk de PvdA-fractie hadden verlaten. De partij streeft naar verdraagzaamheid en een sociale, lerende, duurzame en rechtvaardige samenleving.
   
• 14. 

  Medeoprichter en voorman van DENK, waarvan hij fractievoorzitter en in 2017 lijsttrekker was. Van september 2012 tot november 2014 maakte hij deel uit van de PvdA-fractie, waarna hij, na een conflict, samen met Selcuk Öztürk een tweemansfractie vormde. Werd in Istanbul geboren en groeide op in Maassluis. Was zelfstandig adviseur publieke sector bij adviesbureau 'Beproefd Recept' en in 2008-2012, maart-juli 2018 en maart-december 2022 (tevens) gemeenteraadslid in Rotterdam. Hield zich als Kamerlid onder meer bezig met zorg, buitenlandse zaken, defensie, volksgezondheid, welzijn en sport. Verder was hij voorzitter van de commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid, een functie die hij kundig vervulde.
   
• 15. 

  Tweede Kamerlid uit Roermond, zoon van een Turkse fabrieksarbeider. Verliet in november 2014 met Tunahan Kuzu de PvdA-fractie, waarvan hij sinds 2012 deel uitmaakte, en richtte in 2015 de beweging DENK op, waarvan hij tot juni 2020 voorzitter was. Management­consultant en raadslid in zijn woonplaats en lid van Provinciale Staten van Limburg. Als Kamerlid onder meer woordvoerder binnenlandse zaken, economische zaken en defensie. Zijn filmpjes op sociale media van het stemgedrag van medeleden met een migratieachtergrond en felle debatbijdragen brachten hem soms in aanvaring met de Voorzitter. Was in de persoonlijke omgang 'rustiger'.
   
• 16. 

  Drie jaar de voorman van DENK en zes jaar Tweede Kamerlid. Was, zelf van Marokkaanse afkomst, acht jaar actief voor het Samenwerkingsverband van Marokkanen in Nederland. Bekleedde verder managementfuncties bij de directie Vastgoed, bij de Rijksgebouwendienst en bij de Rijksdienst Cultureel Erfgoed en werkte daarvoor bij de gemeente Amersfoort en in het bedrijfsleven. Hield zich als Kamerlid behalve met algemeen beleid bezig met economische zaken en klimaat, wonen, justitie en financiën en was lid van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening. Eén van de aanjagers van genoegdoening voor de slachtoffers van de toeslagenaffaire en spreekvaardig strijder tegen discriminatie.
   
• 17. 

  Een partijvoorzitter is de voorzitter van het bestuur van een politieke partij. De voorzitter leidt de 'vereniging', die de politieke partij ook is. Hieronder vallen allerlei 'huishoudelijke' zaken, zoals de administratie, het organiseren van congressen en het in goede banen leiden van de procedures rond de totstandkoming van verkiezingsprogramma's en kandidatenlijsten. Vrijwel nooit is de voorzitter tevens de politiek leider van de partij.
   
• 18. 

  Een groep Tweede Kamerleden of Eerste Kamerleden die deel uitmaakt van dezelfde politieke partij, noemen we een fractie. Een fractie coördineert de activiteiten van zo'n groep politici en tijdens de wekelijkse fractievergadering bepalen de leden gezamenlijk standpunten over onderwerpen die in hun Kamer worden behandeld. In een fractie die uit meer dan één lid bestaat, worden de taken (beleidsterreinen) onderling verdeeld.
   
• 19. 

  Politiek leiders treden naar buiten toe op als het 'boegbeeld' en het aanspreekpunt van hun partij. Binnen hun partij moeten zij zorgen voor politieke eensgezindheid.