Kabinet-Van Tienhoven (1891-1894)

© Het Geheugen van Nederland

Bovenste rij: Smidt en Jansen, middelste rij: Van Tienhoven, Tak van Poortvliet en Pierson, onderste rij: Lely, Van Dedem en Seyffardt.

Dit liberale kabinet werd gevormd na de verkiezingen van 1891, waarbij 'rechts' haar meerderheid verloor. Het kabinet streefde naar uitbreiding van het mannenkiesrecht. Minister Tak van Poortvliet kwam hiertoe met een wetsvoorstel, dat echter niet het Staatsblad haalde.

Nadat een amendement-De Meijier op het kiesrechtvoorstel was aangenomen, waarin de eisen waaraan een kiezer moest voldoen waren aangescherpt, trok Tak zijn voorstel in. De Tweede Kamer werd vervolgens ontbonden. Omdat de aanhangers van Tak (de 'Takkianen'¹) bij de verkiezingen een nederlaag leden, trad het kabinet af. Minister Van Tienhoven, die het niet eens was met de intrekking van het wetsontwerp en de ontbinding, nam al eerder ontslag.

Het kabinet trad op 21 augustus 1891 aan, bood op 28 april zijn ontslag aan en werd op 8 mei 1894 opgevolgd door het kabinet-Röell².

• - 

  Minister Seyffardt van Oorlog kwam in conflict met koningin-regentes Emma over de benoeming van enkele hofdignitarissen/officieren.

Belangrijkste wetten waren:

• - 

  Faillisssementswet (1893)

  Niet langer konden alleen kooplieden in staat van faillissement worden verklaard. Voorheen werden niet-kooplieden indien zij hun verplichtingen niet konden nakomen in staat van kennelijk onvermogen verklaard. Door faillissement verliest de schuldernaar het beheer over zijn hele vermogen; dit gaat over naar de curator. De curator zorgt voor afwikkeling van het faillissement.

• - 

  Nieuw belastingstelsel (1893)

  Er komt onder meer een inkomstenbelasting. Diverse accijnzen (zoals op zout) werden verlaagd, evenals de registratie- en hypotheekrechten en de grondbelasting. Hierdoor verschoof de belastingdruk van levensbehoeften naar kapitaal (grondbezit uitgezonderd). De Patentbelasting werd afgeschaft. De accijns op gedistilleerd werd verhoogd om het evenwicht op de begroting te handhaven. Het nieuwe belastingstelsel kende nog slechts een zeer beperkt progressief tarief. Er kwam administratieve rechtspraak die bezwaarschriften over de belastingheffing behandelde.

• - 

  Wet inzake fabrieks- en handelsmerken (1893)

  De wet stelde het Bureau voor de industriële eigendom in, dat belast werd met inschrijving van fabrieks- en handelsmerken en dat die inschrijving op bepaalde gronden kon weigeren. Zo mocht het merk niet al door een ander zijn ingeschreven of in strijd zijn met de goede zeden.

Minister Tak van Poortvliet kwam met een Kiesrechtvoorstel dat behelsde dat alle mannen die konden lezen en schrijven het kiesrecht kregen. Een schrijfproef moest daarover uitsluitsel geven.

Velen vreesden dat hierdoor ook landlopers en bedelaars kiesrecht kregen. Daarom voegde Tak als extra eis toe, dat een kiezer tevens een vaste woning moest hebben. Ook dat ging veel Kamerleden niet ver genoeg. Het liberale Kamerlid De Meijier⁵ diende om die reden een amendement in, waardoor zou worden bepaald dat een huis minstens twee kamers moest hebben. Hoewel Tak dit amendement niet onaanvaardbaar had verklaard, trok hij na aanneming ervan zijn wetsvoorstel in.

Het kabinet besloot tot ontbinding van de Tweede Kamer per 20 maart 1894. De daarop volgende nederlaag van de voorstanders van sterke verruiming van het kiesrecht leidde op 28 april tot het aftreden van het kabinet.

Meer over

• 1. 

  De verkiezingsstrijd in april 1894 stond geheel in het teken van de uitbreiding van het kiesrecht. De vooruitstrevende liberalen en een deel van de antirevolutionairen wilden daarbij verder gaan dan de oud-liberalen en het conservatieve deel van de ARP. Bij de Katholieken was de overgrote meerderheid tegen al te vergaande kiesrechtuitbreiding.
   
• 2. 

  Dit kabinet bestond voor het merendeel uit gematigde, anti-Takkiaanse liberalen. De katholieken kregen in ruil voor steun aan het kabinet één minister. Het lukte minister Sam van Houten een nieuwe Kieswet in te voeren, die minder ver ging dan het voorstel van zijn voorganger Tak, maar die wel leidde tot forse groei van het aantal (mannelijke) kiezers.
   
• 3. 

  Sociaal voelende liberale politicus uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Afkomstig uit een aannemersfamilie uit het protestantse deel van Brabant. Studeerde aanvankelijk theologie. Na de advocatuur hoogleraar in Amsterdam en in 1878 Tweede Kamerlid. Vanaf 1880 elf jaar een bekwaam burgemeester van Amsterdam, die onder meer zorgde voor verbetering van de nutsvoorzieningen. Zette zich ook in voor verheffing van het Atheneum tot universiteit. Was tevens Eerste Kamerlid. In 1891 formateur en minister van Buitenlandse Zaken. Het door hem geleide kabinet struikelde over het kiesrechtvraagstuk. Hij kwam daarna in conflict met Tak van Poortvliet over de kamerontbinding. Later Commissaris van de Koningin in Noord-Holland. Gematigde, innemende persoon. Vertrouweling van regentes Emma.
   
• 4. 

  Duitse prinses die op 20-jarige leeftijd in 1879 de tweede echtgenote van de 62-jarige koning Willem III werd. Trad in 1890 tijdens ziekte en daarna, na het overlijden van de koning, acht jaar op als regentes voor de nog minderjarige koningin Wilhelmina. Voerde vervolgens met haar dochter een soort goodwillcampagne onder het motto 'we zijn er nog' en wist daarmee het onder Willem III geslonken prestige van het koningshuis te herstellen. Was nadat Wilhelmina in 1898 regerend vorstin was geworden, een belangrijk (informele) adviseur van haar dochter. Zette zich daarnaast in voor de tuberculosebestrijding ('Emma-bloem'). Had vorstelijke allure en was zeer geliefd bij de bevolking.
   
• 5. 

  Zaanse predikant die zeventien jaar liberaal Tweede Kamerlid was. Afgevaardigde voor het district Haarlem, waartoe ook de Zaanstreek behoorde. Eén van de aanhangers van Kappeyne van de Coppello, maar in 1894 tegenstander van het kiesrechtvoorstel van minister Tak van Poortvliet. Het door hem als compromis bedoelde (en aangenomen) amendement om het begrip 'woning' in de Kieswet nader te omschrijven, leidde tot intrekking van het wetsvoorstel. Hij werd bij de daarop volgende verkiezingen verslagen door de radicale liberaal De Boer.