Afsplitsing groep-Gortzak (1958)

Wegens onenigheid in de Communistische Partij Nederland¹ (CPN) over de te volgen koers ontstond er op 14 april 1958 een splitsing in de CPN-Tweede Kamerfractie. Henk Gortzak², Bertus Brandsen³, Gerben Wagenaar⁴ en Rie Lips-Odinot⁵ gingen verder onder de naam groep-Gortzak.

CPN-secretaris Paul de Groot⁶, de sterke man van de CPN, was een aanhanger van een stalinistische, op de Sovjet-Unie georiënteerde koers. In de Sovjet-Unie kwam in 1956 met het aantreden van nieuwe leiders echter een einde aan het stalinisme. In navolging hiervan ontstond er eind 1957 in de CPN een tegen De Groot gerichte oppositiegroep. Deze groep wilde ernst maken met destalinisatie en democratisering van de CPN. Daarnaast stond deze groep voor autonomie van de Eenheids Vakcentrale (EVC), de communistische vakbond.

Als reactie op de kritiek in de CPN besloot het partijbestuur onder leiding van De Groot om op 4 april onder anderen Gortzak, Wagenaar en Brandsen te royeren als lid van de partij. Daarop besloten de geroyeerde Kamerleden samen met Lips-Odinot een aparte fractie te vormen. De afgesplitste groep was groter dan de driemansfractie onder leiding van De Groot.

Alle leden van de groep-Gortzak waren in 1959 kandidaat voor de lijst-Wagenaar, die zich na de verkiezingen tot Socialistische Werkers Partij (SWP) zou omdopen. De lijst-Wagenaar (en daarmee de SWP) behaalde bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1959⁷ slechts 0,58% van de stemmen. Dat was onvoldoende voor een Kamerzetel.

Meer over

• 1. 

  De Communistische Partij van Nederland (CPN) was een communistische partij die na de Tweede Wereldoorlog veertig jaar lang (tot 1986) met een Eerste Kamerfractie en Tweede Kamerfractie vertegenwoordigd was in de Staten-Generaal. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in de periode 1946-1986 schommelde het zetelaantal van de CPN tussen de 2 en 10. De partij maakte altijd deel uit van de oppositie. Hoewel de CPN geen eigen jongerenorganisatie kende, was het Algemeen Nederlands Jeugdverbond (ANJV) politiek gezien nauw verbonden aan de CPN.
   
• 2. 

  Amsterdamse timmerman, die vanaf 1946 één van de voornaamste communistische leiders was. Was tijdens de bezetting actief in het verzet. Voorzitter van de CPN-fracties in Tweede Kamer en gemeenteraad van Amsterdam. Als Kamerlid een fel debater, die het de Kamervoorzitter vaak lastig maakte. Verliet in 1958 na een conflict met Paul de Groot over de positie van de Eenheids Vakcentrale (EVC) samen met Wagenaar en twee anderen de communistische fractie en deed zonder succes mee aan de Kamerverkiezingen van 1959. Nadien lid van de PSP, voor welke partij hij - tot onvrede van de CPN - vanaf 1969 nog twee jaar Kamerlid was. Vader van Wouter Gortzak, het latere PvdA-Kamerlid.
   
• 3. 

  Amsterdamse voorman van de communistische Eenheids Vakcentrale (EVC), die in de jaren 1956-1958 tot de voornaamste opposanten tegen de leiding van Paul de Groot behoorde. Verzette zich met name tegen de sterke greep van De Groot op de EVC. Volgde in april 1958 Frits Reuter op als Tweede Kamerlid en trad onmiddellijk toe tot de groep-Wagenaar/Gortzak.
   
• 4. 

  Bekende communistische voorman van de CPN na de Tweede Wereldoorlog die met Paul de Groot de CPN leidde. Bij vier verkiezingen lijsttrekker. Had Friese ouders; zijn vader werkte bij de tram in Amsterdam. Werkte zelf voor de oorlog als meterhersteller bij het Gemeentelijk elektriciteitsbedrijf van Amsterdam. Speelde als 'blonde Freek' een belangrijke rol in het verzet. Na de oorlog fel tegenstander van onder meer het bondgenootschap met de VS en van de Binnenlandse Veiligheidsdienst. Kwam daarbij enkele malen in aanvaring met de Kamervoorzitter, omdat hij de orde verstoorde. Mocht desondanks toch op sympathie van zijn medeleden rekenen. Brak in 1958 samen met onder anderen Gortzak met de CPN na een conflict over de positie van de Eenheids Vakcentrale. In 1959 via een eigen lijst niet herkozen.
   
• 5. 

  Hilversumse timmermansdochter, die in de jaren vijftig Tweede Kamerlid voor de CPN was. Van huis uit sociaaldemocrate. In de jaren dertig actief bij de hulpverlening aan strijders in de Spaanse burgeroorlog en aan Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Werd opgesloten in kamp Ravensbrück. Werd daar communist. Kwam in de Koude-Oorlogjaren in de Kamer en voerde het woord over zaken als voogdij, adoptie, maatschappelijk werk en vrouwenemancipatie. Ook actief als gemeenteraads- en Statenlid. Brak in 1958 na de destalinisatie met de CPN en sloot zich aan bij de groep-Gortzak/Wagenaar.
   
• 6. 

  Uit België afkomstige diamantbewerker, die na 1945 lange tijd de communistische voorman was. Gevreesd of bewonderd (of beide) door zijn partijgenoten. Speelde in de Kamer geen opvallende rol en had daar nauwelijks contact met andersdenkenden. Als partijsecretaris feitelijk de invloedrijkste CPN-leider. Gold als een onvoorwaardelijke Stalinist. Bleef ook na zijn Kamerlidmaatschap lange tijd de machtigste man van de CPN, maar in 1978 werd hem zijn erelidmaatschap ontnomen.
   
• 7. 

  Op 12 maart 1959 waren er vervroegde Tweede Kamerverkiezingen. Deze verkiezingen waren nodig na de val van het kabinet-Drees III. Omdat de PvdA bij deze vervroegde Tweede Kamerverkiezingen twee zetels verloor, werd de KVP met 49 zetels de grootste partij. Grote stijger was de VVD met zes zetels, die daarmee voor het eerst de derde partij van het land werd. De communisten leden een zware nederlaag. Nieuwkomer was de PSP met twee zetels. De PvdA koos voor de oppositie en KVP, VVD, ARP en CHU vormden het kabinet De Quay.
   
• 8. 

  Zolang er fracties in de Tweede Kamer zijn (sinds het einde van de 19e eeuw), zijn er afsplitsingen voorgekomen. Vaak waren die het gevolg van meningsverschillen over de koers van de partij. In enkele gevallen lagen er persoonlijke tegenstellingen aan ten grondslag.
   
• 9. 

  De fractie Groep-Gortzak ontstond op 15 april 1958, nadat Henk Gortzak, Bertus Brandsen en Gerben Wagenaar wegens onenigheid in de CPN geroyeerd waren als partijlid. Rie Lips-Odinot stapte zelf uit de CPN om zich bij Gortzak c.s. aan te sluiten. De fractie was van tot 20 maart 1959 in de Tweede Kamer vertegenwoordigd.