Vernieuwing kiesstelsel

Nederland heeft een kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging¹. Dat betekent dat elke partij het aantal zetels in het parlement krijgt dat overeenkomt met het percentage stemmen, met inachtneming van de kiesdeler². Het systeem van evenredige vertegenwoordiging kent verschillende voordelen, maar onderdelen van het Nederlandse kiesstelsel staan regelmatig ter discussie. Veel van die debatten hebben te maken met de verhouding tussen kiezer en gekozene.

Het huidige stelsel zou de vermeende kloof tussen politiek en burger vergroten, omdat alleen de lijsttrekkers van de partijen en soms de nummers twee en drie van een kandidatenlijst in beeld zijn bij kiezers. Bovendien is er geen persoonlijke of regionale band tussen kiezer en parlementariër. In 2005 deed toenmalig minister De Graaf een poging een tweestemmenstelsel in te voeren, maar zijn wetsvoorstel werd ingetrokken.

In het hoofdlijnenakkoord van kabinet-Schoof³ is afgesproken om te komen tot een nieuw evenredig kiesstelsel, waarbij gewerkt wordt met kiesdistricten voor regionale binding.

Sinds de Grondwetsherziening van 1917 kent Nederland een kiesstelsel op basis van evenredige vertegenwoordiging. Dit betekent dat de uitgebrachte stemmen evenredig verdeeld worden over het aantal beschikbare zetels in een vertegenwoordigend lichaam, zoals de Tweede Kamer. Alle stemmen op kandidaten van dezelfde partij worden vervolgens bij elkaar opgeteld en gedeeld door de kiesdeler² (de hoeveelheid uitgebrachte stemmen gedeeld door het aantal beschikbare zetels). Het aantal zetels dat een partij krijgt is gelijk aan het aantal keren dat zij de kiesdeler volledig behalen, waarna de restzetels⁴ worden verdeeld volgens het systeem van grootste gemiddelden.

De zetels die een partij gekregen heeft worden dan verdeeld in de volgorde van de door de partijen opgestelde kandidatenlijst. Kandidaten die echter meer dan 25% van de kiesdeler aan voorkeurstemmen⁵ hebben gekregen worden bovenaan geplaatst. Als er na de verkiezingen een zetel vrij komt in de Kamer (bijvoorbeeld omdat een pas verkozen Kamerlid plaats neemt in de regering) gaat deze naar de eerstvolgende persoon op de kandidatenlijst.

Centraal in het concept van evenredige vertegenwoordiging staat het begrip representatie. Het Nederlandse parlement wordt geacht de gehele Nederlandse bevolking te representeren. Dat staat in artikel 50 Grondwet⁶. Het kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging kan gezien worden als gevolg van die opvatting. In dat systeem telt immers iedere stem en is het mandaat van de kiezer het sterkst.

Minderheden

Het belangrijkste voordeel van ons huidige stelsel van evenredige vertegenwoordiging is het feit dat politieke minderheden zich ook kunnen laten horen. Het feit dat Nederland een erg lage kiesdrempel heeft (slechts 0,67 %) draagt daartoe bij. Op die manier kan iedere politieke minderheid zich vertegenwoordigd voelen in het parlement en is er ook ruimte voor kleine partijen.

Die kleine partijen hebben echter niet alleen de functie van het vertegenwoordigen van hun achterban. Zij kunnen het zich ook veroorloven om een positie in te nemen die verder af staat van het politieke midden, zowel aan de rechter- als de linkerkant. Dergelijke partijen hebben daardoor een belangrijke functie in het stimuleren van het politieke debat. Zulke partijen hebben een podium nodig en het parlement is daar bij uitstek geschikt voor.

Compromissen

Het stelsel van evenredige vertegenwoordiging zorgt er in de regel voor dat er altijd meer dan twee partijen in het parlement zitten, waarbij niet één de absolute meerderheid heeft. Dit zorgt ervoor dat partijen samen besluiten moeten nemen en dus compromissen moeten sluiten. Die compromissen hebben een positief effect. Ze zorgen er namelijk voor dat partijen een manier zoeken waarop veel mogelijk mensen zich kunnen verenigen met het gevoerde beleid en dat partijen niet alleen het belang van hun eigen kiezers verdedigen.

Representatie

Politieke partijen hebben een rekruteringsfunctie. Dat betekent dat zij de kandidaten voor hun kieslijsten selecteren, waar de kiezer vervolgens op kan stemmen. In het huidige systeem zijn partijen in staat om balans aan te brengen in hun lijsten. Zo kunnen met name grote fracties waken voor een goede verhouding tussen geslacht, ervaring en etniciteit, maar er ook voor zorgen dat de Kamerfractie voldoende expertise op verschillende gebieden heeft. Zo is er een grote kans dat kiezers zich vertegenwoordigd voelen.

Relatie kiezer - parlementariër

Het huidige kiesstelsel stimuleert niet dat de volksvertegenwoordigers een sterke band onderhouden met de (groepen) kiezers die hen gekozen hebben. Andersom stimuleert het ook geen directe betrokkenheid van de kiezer bij het door hen gekozen Kamerlid. Dat komt omdat in het huidige systeem de meeste Kamerleden hun zetel te danken hebben aan hun plaats op de kandidatenlijst van hun partij en niet aan het aantal stemmen op hen persoonlijk. De meeste kiezers stemmen namelijk op de lijsttrekker van een partij. Door het gebrek aan onderlinge betrokkenheid kan de afstand tussen burger en politiek groot lijken.

Mandaat individueel Kamerlid

Naast het gebrek aan een persoonlijke band tussen kiezer en gekozene zit er nog een nadeel aan het feit dat de meeste Kamerleden op de slippen van hun lijsttrekker in de Kamer komen. Als er een breuk ontstaat tussen een Kamerlid en zijn fractie is het voor een Kamerlid in het huidige systeem mogelijk om een eigen fractie te beginnen met een beroep op het feit dat hij of zij door de kiezer gekozen is. Voor een Kamerlid dat in de Kamer gekomen is vanwege de plaats op de kandidatenlijst valt dat echter te betwijfelen.

Ongekozen regering

Waar kiezers in het huidige stelsel nauwelijks invloed op hebben, is wie er na de verkiezingen uiteindelijk aan de macht komen. Een stelsel van evenredige vertegenwoordiging leidt er namelijk meestal toe dat geen enkele partij de absolute meerderheid haalt. Dat betekent dat partijen na de verkiezingen een coalitie⁷ moeten gaan vormen die het land gaat regeren. De kiezer heeft echter geen invloed meer op wie uiteindelijk met elkaar gaan regeren. Evenmin heeft de kiezer invloed op de compromissen die partijen met elkaar sluiten om tot samenwerking te kunnen komen. Daarom heeft de Staatscommissie parlementair stelsel voorgesteld een gekozen formateur⁸ in te voeren.

Kabinet-Balkenende IV: verlaging voorkeurdrempel

Het kabinet-Balkenende II⁹ wilde een voorkeurdrempel bij de Tweede Kamerverkiezingen verlagen van 25 procent naar 12,5 procent van de kiesdeler. Daartoe diende het kabinet op 21 december 2005 een wetsvoorstel (30.418) in. Hierdoor zouden kandidaten makkelijker via voorkeurstemmen in de Tweede Kamer kunnen komen: naar schatting zou een kandidaat ongeveer 7500 stemmen nodig hebben om op deze manier gekozen te worden.

Het voorstel werd op 28 juni 2006 behandeld in de Tweede Kamer, maar kwam niet in stemming vanwege de kabinetscrisis die daarna ontstond. Op 1 september 2006 werd dit voorstel door de nieuwe minister van Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties, Atzo Nicolaï¹⁰, ingetrokken, omdat de relatie tussen kiezer en gekozene er volgens hem niet mee gediend was. Het gevaar voor cliëntelisme ligt namelijk op de loer als een Kamerlid nog maar heel weinig kiezers vertegenwoordigt.

Minister De Graaf: twee stemmen per kiezer

Het kabinet-Balkenende II wilde ook een nieuw kiesstelsel invoeren waarin kiezers twee stemmen uitbrengen: één op de landelijke lijst van een politieke partij en één op een districtskandidaat. De bedoeling van het voorstel van minister De Graaf¹¹ was de band tussen kiezers en gekozenen te versterken door de helft van de Tweede Kamer in districten te kiezen. De kandidaten die in een district de meeste stemmen hadden gekregen zouden direct namens hun partij in de Tweede Kamer komen (mogelijk zou hierbij wel een bepaalde kiesdrempel gehanteerd worden). In totaal zouden op die manier 75 districtsvertegenwoordigers in de Tweede Kamer komen. Vervolgens zou op basis van de uitgebrachte eerste stemmen worden vastgesteld hoe de Tweede Kamerzetels naar evenredigheid over de partijen moesten worden verdeeld. Het vaste aantal van 150 Tweede Kamerleden zou gehandhaafd blijven.

Nadat minister De Graaf tijdens de Paascrisis¹² van maart 2005 was afgetreden, werd zijn wetsvoorstel (29.986) ingetrokken. Dit was de uitkomst van het Paasakkoord dat de Tweede Kamerfracties van CDA, VVD en D66 na de crisis sloten. Minister Alexander Pechtold¹³ stelde als opvolger van De Graaf het Burgerforum kiesstelsel¹⁴ in.

Minister Ollongren: Met één stem meer keus

De staatscommissie parlementair stelsel¹⁵ constateerde in 2018 dat een groot deel van de kiezers zich niet goed vertegenwoordigd voelt in Tweede en Eerste Kamer. Zij kwamen met het voorstel dat de kiezer een stem moet kunnen uitbrengen op een partij of op één specifieke kandidaat daarvan, ter vervanging van de huidige voorkeursdrempel. Kiezers die op de partij stemmen, dragen bij aan een zetel die op basis van lijstvolgorde wordt toegewezen. Mensen die op een specifieke kandidaat stemmen, dragen bij aan een zetel die op basis van hoogste aantal voorkeursstemmen wordt toegewezen. Dit voorstel was eerder ook voorgesteld door het Burgerforum kiesstelsel. Dit moet de binding tussen kiezer en gekozene versterken. Minister Kajsa Ollongren¹⁶ liet in 2020 weten positief te staan tegenover het advies van de staatscommissie over aanpassing van het kiesstelsel voor de Tweede Kamer. De wet is voorgesteld, maar na fundamentele kritiek van de Raad van State niet ingediend bij de Tweede Kamer.

Kabinet-Schoof: meervoudig districtenstelsel met vereffeningszetels

In het hoofdlijnenakkoord van kabinet-Schoof³ is op initiatief van NSC¹⁷ afgesproken om te komen tot een nieuw evenredig kiesstelsel, waarbij gewerkt wordt met kiesdistricten voor regionale binding.

Meer over

• 1. 

  Evenredige vertegenwoordiging is een kiesstelsel waarbij vrijwel alle uitgebrachte stemmen meetellen voor de uiteindelijke verhoudingen in de zetelverdeling.
   
• 2. 

  De kiesdeler is het totaal aantal uitgebrachte stemmen bij een verkiezing gedeeld door het aantal te verdelen zetels. De kiesdeler is nodig om na de verkiezingen de zetelverdeling in de Tweede Kamer, de Eerste Kamer, provinciale staten, gemeenteraad of het Europees Parlement te kunnen bepalen.
   
• 3. 

  Dit kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB trad op 2 juli 2024 aan. Formateur was staatsraad Richard van Zwol (CDA) en minister-president de partijloze oud-topambtenaar Dick Schoof.
   
• 4. 

  Nadat de stembussen zijn afgesloten, worden de stemmen geteld. Aan de hand van het behaalde aantal stemmen per lijst, worden de beschikbare zetels verdeeld. Per lijst worden de behaalde zetels aan de kandidaten toegekend. De kiesdeler, het aantal stemmen gedeeld door het aantal beschikbare zetels, bepaalt hoeveel stemmen nodig zijn om een zetel te behalen. Vervolgens worden de restzetels verdeeld.
   
• 5. 

  Voorkeurstemmen zijn stemmen die niet op de nummer 1 van de kandidatenlijst (de lijsttrekker) worden uitgebracht, maar op een andere kandidaat van dezelfde lijst. Dit komt vaak voor. Zo zijn er bijvoorbeeld altijd veel kiezers die op de (hoogstgeplaatste) vrouwelijke kandidaat stemmen. Ook bekendheid van een kandidaat in een bepaalde regio speelt soms een rol.
   
• 6. 

  De Staten-Generaal vertegenwoordigen het gehele Nederlandse volk.
   
• 7. 

  We spreken van een coalitie als twee of meer partijen in de Tweede Kamer het kabinet steunen. Dat is nodig omdat het kabinet het vertrouwen van de Tweede Kamer moet hebben om goed te kunnen functioneren. Dat noemt men het parlementair stelsel. De bewindslieden in een kabinet zijn afkomstig uit de partijen die de coalitie vormen. In Nederland worden meestal coalities gevormd met een ruime meerderheid in de Tweede Kamer.
   
• 8. 

  Met enige regelmaat laait de discussie op of de minister-president of formateur (die een kabinet samenstelt) niet 'gekozen' zou moeten worden. Dat zou de kiezer meer invloed geven op het formatieproces.
   
• 9. 

  Na de Tweede Kamerverkiezingen van 2003 werd het kabinet-Balkenende II gevormd. In dit kabinet werkten CDA, VVD en D66 samen. De CDA- en VVD-bewindslieden uit het voorgaande kabinet-Balkenende I keerden allen terug. Jan Peter Balkenende (CDA) werd wederom premier. Bijzonder waren het recordaantal van vijf vrouwen in het kabinet en het feit dat D66 voor het eerst aan een centrumrechts kabinet meedeed.
   
• 10. 

  Liberaal politicus, die dertien jaar voor de VVD actief was in de landelijke politiek. Daarvoor secretaris van de Raad voor de Kunst. Was als Tweede Kamerlid woordvoerder justitie, cultuur en sociale zaken. Stond bij de aanpak van criminaliteit bekend als hardliner. In de kabinetten-Balkenende I en II staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, belast met Europese samenwerking en daarna minister voor Bestuurlijke vernieuwing en Koninkrijksrelaties in Balkenende III. Tijdens zijn staatssecretariaat was Nederland voorzitter van de EU en speelde het referendum over de EU-Grondwet. Als minister was hij verantwoordelijk voor de slotakkoorden met de Antillen over staatkundige vernieuwing. Keerde in 2006 terug als Kamerlid en was daarna van 2011 tot 2019 voorzitter van de Raad van Bestuur van DSM.
   
• 11. 

  Thom de Graaf (1957) is sinds 1 november 2018 vicepresident van de Raad van State. Daarvoor was hij van 7 juni 2011 tot 20 september 2018 Eerste Kamerlid voor D66. Van juni 2015 tot juni 2018 was hij tevens fractievoorzitter. In 2007-2012 was hij burgemeester van Nijmegen en van 1 februari 2012 tot 26 september 2018 was hij voorzitter van de Vereniging Hogescholen. De heer De Graaf werd op jonge leeftijd gemeenteraadslid in Leiden en was daarnaast topambtenaar op Binnenlandse Zaken. In 1994 werd hij Tweede Kamerlid. Hij was lid van de enquêtecommissie IRT. In 1997 volgde hij Wolffensperger op als fractievoorzitter en hij leidde de D66-fractie tijdens paars II en Balkenende I, maar stapte na de verkiezingsnederlaag van 2003 op. Keerde in het kabinet-Balkenende II terug als vicepremier en minister voor Bestuurlijke vernieuwing. Zag in 2005 zijn voorstel voor de gekozen burgemeester stranden in de Senaat en trad toen af.
   
• 12. 

  Op 22 maart 2005 kreeg het voorstel in tweede lezing tot het uit de Grondwet halen van de burgemeestersbenoeming geen tweederde meerderheid in de Eerste Kamer. Een dag later trad minister Thom de Graaf (Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties) af. Dit gebeurde zowel vanwege de geleden nederlaag als vanwege zijn gebrek aan vertrouwen in verwezenlijking van zijn kiesrechthervorming.
   
• 13. 

  Alexander Pechtold (1965) was in 2006-2018 fractievoorzitter en politiek leider van D66. Hij was sinds november 2006 Tweede Kamerlid. De heer Pechtold was verder van 31 maart 2005 tot 3 juli 2006 minister voor Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties. Hij is opgeleid als kunsthistoricus en werkte onder andere bij een veilinghuis. Van 1997 tot 2002 was hij wethouder in Leiden. Vanaf eind 2002 tot 2005 was hij voorzitter van D66. en in de periode 2003-2005 burgemeester van Wageningen. De heer Pechtold was enige jaren woordvoerder Europese zaken en onderwerpen rond het koninklijk huis. Verder was hij voorzitter van de vaste commissie voor Koninkrijksrelaties. Per 1 november 2019 werd hij algemeen directeur van het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen.
   
• 14. 

  Het Burgerforum kiesstelsel werd ingesteld door minister Pechtold en had 140 leden onder voorzitterschap van Jacobine Geel. De Nationale conventie adviseerde in september 2006 om te experimenteren met de instelling van burgerfora die burgers een rol geven in de beleidsvoorbereidende fase.
   
• 15. 

  De Staatscommissie parlementair stelsel werd op 27 januari 2017 ingesteld door het kabinet-Rutte II om te adviseren over de noodzaak van veranderingen in het parlementaire stelsel en de parlementaire democratie.
   
• 16. 

  Kajsa Ollongren (1967) was van 10 januari 2022 tot 2 juli 2024 minister van Defensie in het kabinet-Rutte IV. Daarvoor was zij minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het kabinet-Rutte III. In dat kabinet was zij namens D66 tevens viceminister-president. Mevrouw Ollongren was van 18 juni 2014 tot 26 oktober 2017 wethouder van Amsterdam en in september 2017 werd zij daar waarnemend burgemeester. In 2011-2014 was zij secretaris-generaal van het ministerie van Algemene Zaken. Eerder was zij plaatsvervangend secretaris-generaal op dat ministerie en daarvoor onder meer plaatsvervangend directeur-generaal economische politiek en directeur integratie en strategie op het ministerie van Economische Zaken.
   
• 17. 

  Nieuw Sociaal Contract werd op 19 augustus 2023 opgericht door Pieter Omtzigt. Omtzigt was oorspronkelijk Kamerlid voor het CDA, maar splitste zich in juni 2021 af van de partij en ging in september dat jaar verder als eenmansfractie.