Algemene bepaling grondrechten en rechtsstaat

Veel landen hebben voorafgaand aan hun Grondwet een preambule, of een algemene bepaling staan. Doel daarvan is een relatie te leggen tussen de grondwet en degenen voor wie die Grondwet bestemd is. Zo'n preambule of algemene bepaling bevat dan verwijzingen naar begrippen als rechtsstaat, democratie en grondrechten.

Nederland kende in de grondwet zo'n algemene bepaling niet. De Staatscommissie Thomassen¹ kwam in 2010 met de aanbeveling in de Grondwet een preambule op te nemen, waarin zou worden bepaald dat: Nederland een democratische rechtsstaat is; de overheid de menselijke waardigheid, de grondrechten en de fundamentele rechtsbeginselen eerbiedigt en waarborgt; het openbaar gezag alleen uitgeoefend wordt krachtens de Grondwet of de wet.

Een voorstel om in de Nederlandse Grondwet zo'n bepaling op te nemen is op 6 juni 2017 in de Tweede Kamer aangenomen. De Eerste Kamer nam op 6 maart 2018 het (eerste lezings)voorstel aan. Op 1 april 2021 werd het voorstel in tweede lezing ingediend. Dat werd op 5 april 2022 aangenomen door de Tweede Kamer. De Eerste Kamer heeft het voorstel op 5 juli 2022 aangenomen. De wet verscheen in Staatsblad 332 van 30 augustus 2022.

Regeringsvoorstel

Voor hoofdstuk 1 van de Grondwet wordt een ongenummerd artikel toegevoegd

Amendement-Koopmans

De Tweede Kamer nam het amendement Koopmans² aan waardoor het voorgestelde artikel komt te luiden

Discussie over het toevoegen van een preambule of een algemene bepaling is niet nieuw. Als in de jaren vijftig van de vorige eeuw kwam het aan de orde. Zo bevat Het Statuut van het Koninkrijk der Nederlanden⁵ uit 1954 wel een preambule. Deze tekst is gericht op de ondertekenaars van het Statuut. In 2006 adviseerde de Nationale Conventie⁶ de regering om een brede discussie over een preambule te beginnen.

De Staatscommissie-Thomassen¹ adviseerde in 2010 om een algemene bepaling aan te nemen.

De regering koos er aanvankelijk voor om het advies van de Staatscommissie niet uit te werken. Het voorstel zou qua karakter niet in de Grondwet(geschiedenis) passen. De Eerste Kamer nam in 2012 de motie-Engels⁷ aan waarin de regering gevraagd werd met een voorstel te komen voor de algemene bepaling. Minister Plasterk⁸ kwam met een notitie waarin een beknopte, een middellange en een extensieve variant van de algemene bepaling werden genoemd.

In 2016 diende Kabinet-Rutte II geïnspireerd door de formulering van de Staatscommissie en de beknopte variant van Plasterk een voorstel voor opname van een algemene bepaling in. Deze bepaling was: "De Grondwet waarborgt de democratie, de rechtstaat en de grondrechten".

De Afdeling advisering van de Raad van State raadde aanvankelijk af om het voorstel naar de Tweede Kamer te sturen. De afdeling vond dat de normatieve betekenis en reikwijdte van de algemene bepaling niet goed genoeg waren uiteengezet. De regering gaf in een reactie weer de formulering niet te wijzigen, maar bood wel verdere toelichting over de algemene bepaling.

In de Tweede Kamer volgden er een reeks amendementen op het voorstel door onenigheid over de inhoud en het nut van de algemene bepaling. Hierdoor waren er (inclusief het wetsvoorstel zelf) zeven verschillende voorstellen ter stemming gebracht.

Uiteindelijk werd bij stemming gekozen voor het amendement van Koopmans⁹ (VVD) dat de bepaling veranderde tot: "De Grondwet waarborgt de grondrechten en de democratische rechtstaat." Dit zou de drieslag (democratie, rechtstaat, grondrechten) beter samenvoegen, gaf de verbinding tussen democratie en rechtstaat weer en behield de indeling van de Grondwet (eerst grondrechten, dan democratie en rechtstaat).

Veel andere Europese landen hebben een preambule voorafgaand aan de grondwet. Landen zoals Noorwegen, Tsjechië, Zweden en Spanje verwijzen naar de belangen van democratie, rechtstaat en grondrechten. Ook de Raad van Europa noemt deze drie pijlers. In de Duitse, Italiaanse, Franse, Canadese en Zwitserse Grondwet wordt er naar één of meerdere van de beginselen verwezen. Bijna al deze landen hebben een vorm van constitutionele toetsing. Nederland heeft dit niet en wetten zouden dus niet kunnen worden getoetst aan de algemene bepaling. De bepaling is enkel om een normatief karakter te geven.

• 1. 

  De staatscommissie Thomassen werd op 9 juli 2009 per koninklijk besluit ingesteld door het kabinet-Balkenende IV. De commissie moest adviseren over mogelijke herzieningen van de Grondwet, met name over de toegankelijkheid daarvan. Verder moest zij onderzoeken of er een noodzaak was om bepalingen uit internationale verdragen over te nemen in de Grondwet.
   
• 2. 

  34 516 Verklaring dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering van de Grondwet, strekkende tot het opnemen van een algemene bepaling
   
• 3. 

  Met de bekendmaking van de wet van 9 maart 2018 (Stb. 2018, 86) is de eerste lezing van dit grondwetsvoorstel afgerond. De Grondwet schrijft voor dat na de bekendmaking van een dergelijke verklaringswet - en ontbinding van de Tweede Kamer - een tweede lezing van het grondwetsvoorstel plaatsvindt. 35786 is die tweede lezing. De Grondwet wordt als volgt gewijzigd: Voor hoofdstuk 1 wordt een ongenummerd artikel ingevoegd, luidende: Algemene bepaling De Grondwet waarborgt de grondrechten en de democratische rechtsstaat.
   
• 4. 

  Dit voorstel is gebaseerd op de overweging, dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering van de Grondwet, strekkende tot het opnemen van een algemene bepaling.
   
• 5. 

  Het statuut regelt de rechtsorde in het koninkrijk der Nederlanden tussen Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten. De vier landsdelen kunnen daarin zelfstandig en op voet van gelijkwaardigheid hun belangen behartigen en elkaar bijstand verlenen. Het kwam in 1954 tot stand en werd in 1975, 1986 en 2010 ingrijpend gewijzigd. Eerder regelde het Statuut de verhoudingen met Suriname en de Nederlandse Antillen.
   
• 6. 

  De Nationale conventie werd per 1 januari 2006 door minister Pechtold ingesteld om de vraag te beantwoorden of belangrijke elementen uit het huidige staatsbestel nog voldeden. De CDA'er Rein Jan Hoekstra was voorzitter.
   
• 7. 

  31 570 Herziening Grondwet
   
• 8. 

  Gerenommeerd wetenschapper en libertair politiek commentator, die in 2007 als PvdA'er de overstap maakte naar de landspolitiek. Hij werd toen, in het kabinet-Balkenende IV, minister van OCW. Enigszins flamboyante bewindsman, die een koerswijziging in het onderwijs nastreefde, maar die allereerst onvrede onder leerkrachten en afnemend onderwijspeil moest aanpakken. Als Tweede Kamerlid financieel woordvoerder. Dong in 2012 mee naar het partijleiderschap en werd in Rutte II minister van BZK. Kreeg onvoldoende steun voor de vorming van landsdelen, maar bracht wel een nieuwe wet op de inlichtingen- en veiligheidsdienst tot stand. Voor hij minister werd, was hij directeur van de onderzoekschool van het Nederlands Kanker Instituut en hoogleraar ontwikkelingsgenetica. Sinds 2017 is hij actief in de farmacie en in 2018 werd hij hoogleraar Novel Strategies to Access to Therapeutics aan de UvA. Was columnist van de De Telegraaf.
   
• 9. 

  Diplomaat en jurist, die vier jaar Tweede Kamerlid voor de VVD was. Was in de periode 2017-2021 eerst woordvoerder constitutionele zaken en later buitenlands beleid en voorts voorzitter van de commissie voor de verzoekschriften en burgerinitiatieven. Gepromoveerd in internationaal recht aan de Universiteit van Oxford en advocaat bij Clifford Chance in Amsterdam. Was daarna voor de Verenigde Naties en de Europese Unie onder andere betrokken bij vredesonderhandelingen in Darfur, Kosovo, Mali en Syrië. Keerde in 2021 niet terug op de kandidatenlijst. Was na zijn vertrek speciale vertegenwoordiger van de Europese Unie voor het vredesproces in het Midden-Oosten.
   
• 10. 

  Veel grondwetten beginnen met een inleidend artikel, de zogenaamde preambule. Het beroemdste voorbeeld is ongetwijfeld de Amerikaanse grondwet, beginnend met de woorden ‘We the people of the United States...’.