Portefeuille update! - Main contents

Portefeuille update!

De komende tijd zal ik me extra gaan richten op: Turkije! Namens de liberale groep in het Europees Parlement, Renew Europe, ben ik de onderhandelaar op het jaarlijkse rapport over de EU-Turkije relaties.

Waarom is Turkije belangrijk voor Nederland en de Europese Unie?

Allereerst is Turkije lid van de NAVO en heeft het land het tweede grootste leger in het bondgenootschap. Ten tweede is de Turkse geografische ligging, op de grens van Europa en Azië, van groot belang voor de bescherming van de Europese Zuidoostflank. Ook de Turkse controle over de Bosporus is geostrategisch van groot belang, omdat die nauwe waterdoorgang het maritieme verkeer naar en van de Zwarte Zee bepaalt. Onlangs verbood Turkije Russische oorlogsschepen om door de Bosporus de Zwarte Zee op te gaan. Daarnaast wordt het belang van Turkije op diplomatiek gebied nu extra duidelijk in de crisis rondom de Russische invasie van Oekraïne. Het land heeft de juiste papieren om zich op te werpen als bemiddelaar in dit conflict en probeert een wapenstilstand tussen beide partijen te realiseren. Deze zaken bij elkaar opgeteld maken Turkije dus op geostrategisch en diplomatiek gebied een (enorm) belangrijke partner voor Europa.

De samenwerking op het gebied van migratie is sinds de EU-Turkije verklaring van 2016 sterk toegenomen, met een geplande voortzetting voor de komende jaren. Turkije herbergt momenteel bijna 4 miljoen vluchtelingen, waarvan ruim 3,5 miljoen Syriërs. Het is cruciaal dat we deze grote groep vluchtelingen blijven ondersteunen in Turkije. Ook op het gebied van terrorismebestrijding, economie en handel, energie en klimaat werken de EU en Turkije intensief samen. Op handelsgebied is Turkije de zesde handelspartner van de EU en de EU is de grootste handelspartner van Turkije. Nederland is de tweede (!) buitenlandse investeerder in Turkije. De Europese en Nederlandse economische belangen in Turkije zijn dus groot te noemen.

De banden tussen het Turkse maatschappelijk middenveld en pro-democratische krachten en de EU blijven sterk omdat de EU voluit democratische normen en waarden blijft ondersteunen in Turkije. Voor vele Turken die de rechtstaat en democratie willen bevorderen, is de Europese steun van cruciaal belang. Tot slot, veel Europese landen, waaronder Nederland en Duitsland, hebben grote groepen burgers van Turkse komaf. We hebben in het verleden gezien dat spanningen in Turkije over kunnen slaan naar Europese landen.

Welke geschiedenis delen Turkije en Europa?

De afgelopen jaren zijn er vele moeilijke momenten geweest in de relatie tussen Europa en Turkije. Toch realiseren beide partijen zich dat vanuit historisch perspectief en gedeelde belangen, er voldoende ruimte en potentieel is om de samenwerking te intensiveren. Het recente bezoek van premier Rutte aan President Erdoğan laat zien dat er mogelijkheden en openingen zijn tot een strategische en realistische relatie.

De betrekkingen tussen de Europese Unie, haar lidstaten en de Turkse republiek gaan ver terug. Ver vóór de geboorte van de Turkse Republiek in 1923, maakte diens voorganger, het Ottomaanse Rijk, al eeuwenlang deel uit van het Europese machtsevenwicht en speelde het een belangrijke rol bij het vormgeven van het continent. Historische, culturele, politieke en economische banden tussen Turkije en Europa waren en zullen sterk met elkaar verweven blijven. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog en in de context van de Koude Oorlog werkten Turkije en Europa gestaag samen om hun banden verder te verdiepen. De deelname van Turkije aan multilaterale organisaties zoals de NAVO, WHO, OESO, G20, de Raad van Europa en haar kandidaat-status voor EU-lidmaatschap, zijn het bewijs van de sterk verweven relaties en gedeelde ambities.

Turkije is sinds 1964 door een associatieovereenkomst en sinds 1995 door een (gedeeltelijke) douane-unie nauw met de EU verbonden. De Europese Raad heeft Turkije in december 1999 de status van kandidaat-lidstaat verleend en in oktober 2005 zijn de toetredingsonderhandelingen geopend. In het begin boekte Turkije vooruitgang, tot aan de Gezi-protesten van 2013. Vanaf dat moment dreef de Turkse regering steeds verder af van het pad naar EU-lidmaatschap. De mislukte couppoging in 2016 heeft dit proces in een stroomversnelling gebracht, wat nu heeft geresulteerd in een zeer grote afstand tussen het huidige Turkije en de Europese eisen tot toetreding.

De spanningen liepen nog verder op door het assertieve Turkse buitenlandbeleid in conflictgebieden zoals Syrië, Libië en in de Kaukasus. Ook op andere terreinen is sprake geweest van achteruitgang. Er is bijvoorbeeld geen vooruitgang geboekt in de Cyprus kwestie, waar de twee partijen op het eiland alleen maar verder van elkaar verwijderd zijn geraakt. Ook heeft de Turkse maritieme boringen naar gas in de buurt van Cyprus en Griekenland leidde meermaals bijna tot een militaire confrontatie tussen Turkije en een aantal EU-lidstaten. Het jaar 2020 was hiermee een absoluut dieptepunt in de betrekkingen tussen de EU en Turkije.

In 2021 kwam de relatie in iets rustiger vaarwater terecht. Meerdere diplomatieke kanalen werden weer hervat en op meerdere terreinen is het gesprek weer aangegaan. Bijvoorbeeld over de klimaattransitie, migratie en de coronapandemie. Turkije heeft in 2021 de klimaatafspraken van Parijs geratificeerd. Helaas waren er ook tegenslagen: de rechtstaat en de democratie in Turkije zijn verder achteruitgegaan en Turkije heeft zich teruggetrokken uit de Istanboel (!) Conventie, waarin geweld tegen vrouwen wordt tegengegaan.

Turkije: een kandidaat-lidstaat van de EU?

De rechtstaat en de democratie in Turkije staan er op dit moment zeer beroerd voor. In reactie op de traumatische mislukte staatsgreep in 2016, onderging Turkije in 2018 een drastische grondwetshervorming van een parlementair democratisch stelsel naar een meer presidentieel georiënteerd systeem. Deze grondige en verregaande hervorming leidde ertoe dat de president meer macht kreeg en dat ging ten koste van de parlementaire bevoegdheden. Hierdoor vervaagde de scheiding der machten nog verder en verminderde de parlementaire en rechterlijke controle op de uitvoerende macht. Deze terugval in de scheiding der machten en de rechtsstaat heeft de Turkse democratie ernstig verzwakt.

De oppositiepartijen, met name de People Democratic Party (HDP) worden onderdrukt. Momenteel zitten ongeveer 4.000 leden van de HDP in de gevangenis, waaronder burgemeesters en parlementariërs. Turkije staat op nummer 117 (van de 139) in de World Justice Index van 2021, een beoordeling die vergelijkbaar is met landen als Soedan en de Democratische Republiek Congo. In 2021 stond Turkije volgens het Committee to Protect Journalists (CPJ) op de beschamende zesde plaats van een wereldwijde lijst van regeringen die journalisten achter tralies hebben gezet. Het maatschappelijk middenveld staat onder zware druk in Turkije, aangezien deze organisaties steeds minder ruimte krijgen van de Turkse overheid.

Door te kijken naar de huidige stand van zaken in Turkije, concludeer ik dat Turkije erg ver verwijderd is van het voldoen aan criteria (ook wel de Copenhagen criteria genoemd) voor toetreding tot de Europese Unie. Daar verwacht ik op de korte en middellange termijn geen positieve verandering in. Deze status-quo heeft een negatieve invloed op de betrekkingen tussen de EU en Turkije, omdat het veel wrijving veroorzaakt en vooruitgang in de relatie belemmert. Bovendien neemt de geloofwaardigheid van het uitbreidingsinstrument van de EU steeds verder af door deze onderhandelingen. Kort gezegd: EU-lidmaatschap voor Turkije is momenteel niet haalbaar.

Een nieuwe route vooruit

Om de impasse te doorbreken moeten de EU en Turkije met een frisse blik gaan kijken naar hun relatie. Een nieuw momentum is nodig. Dit kan worden bereikt door de huidige associatieovereenkomst (uit 1964) te moderniseren. Dit moet gekoppeld worden aan specifieke eisen met betrekking tot goed nabuurschap en respect voor democratische beginselen, de rechtsstaat, mensenrechten en fundamentele vrijheden. Zo kan er vooruitgang worden geboekt in de richting van een dynamisch, strategisch en een positief partnerschap dat gunstig is voor beide partijen. Het streven moet zijn dat de betrekkingen tussen de EU en Turkije zo nauw mogelijk worden.

Wat zijn de stappen?

Om een beter beeld te krijgen van wat er allemaal speelt in deze complexe relatie heb ik gesproken met Turkse NGO’s, denktanks, de Turkse overheid, de Europese instellingen en met de Nederlandse overheid. Dit zal ik de komende tijd blijven doen. Daarnaast ga ik volgende week op werkbezoek naar Turkije.

De afgelopen tijd zijn er meerdere onderhandelingsrondes geweest, waarin alle politieke groepen in het Europees Parlement probeerden om tot een gezamenlijke tekst voor het rapport over de EU-Turkije relatie te komen. Zodra het rapport in de commissie van Buitenlandse Zaken is behandeld kan (hopelijk) in juni het Europees Parlement er plenair over stemmen.

Uiteraard houd ik jullie graag op de hoogte van de verdere ontwikkelingen!