Zowel terughoudendheid als creativiteit gewenst

De motie tot afkeuring van het huurbeleid van minister Ollengren, die door een meerderheid van de Eerste Kamer werd aangenomen, is inderdaad een vèrgaande stap. Woordvoerders van coalitiepartijen beriepen zich met enige deftigheid op het staatsrecht dat zich hiertegen zou verzetten. Het zou de positie van de Eerste Kamer schaden (D66²). Het zou het primaat van de Tweede Kamer ter discussie stellen (VVD³). Met nog meer aplomb beriep Forum voor Democratie⁴ zich op het staatsrecht, maar dan om de motie te verdedigen: het niet uitvoeren van twee eerder door de Eerste Kamer aangenomen moties over dit onderwerp zet de bijl aan de wortels van de verhouding tussen Kamer en kabinet: 'een sluipmoord op de parlementaire mores'.

Bert van den Braak⁵ gebruikt in zijn column⁶ rustiger bewoordingen. Staatsrechtelijk mag een dergelijke motie, de Eerste Kamer is daartoe bevoegd. Maar tot nu toe gold de 'conventie' dat wanneer beide Kamers een tegenovergestelde mening hebben het politiek primaat bij de rechtstreeks gekozen Tweede Kamer berust, aldus Van den Braak, die een voorbeeld uit 1979 noemt waaruit dat zou blijken. Vervolgens richt hij zijn pijlen op GroenLinks⁷ en de Partij van de Arbeid⁸, waarvoor het politieke primaat van de Tweede Kamer geldt 'behalve nu het even niet uitkomt'. Het is een vileine opmerking, maar daarom nog niet juist.

Een conventie is een informele regel die het gedrag van een institutie regelt, maar waarvan gemotiveerd kan worden afgeweken. Zij is dus niet in beton gegoten.

De rechtstreekse verkiezing van de Tweede Kamer geeft die Kamer een hogere legitimiteit dan de Eerste en in die zin kan men van een 'primaat' spreken, al is dat staatsrechtelijk een niet bestaand begrip. Ik zou eerder zeggen dat dat verschil in de wijze van verkiezing noopt tot een zekere terughoudendheid bij de Eerste Kamer. Als dat met 'primaat' wordt bedoeld: prima.

Terughoudendheid is ook in deze kwestie gewenst. Maar dat geldt zowel de regering als de Kamer. Het is hier namelijk een beetje onontgonnen terrein, al speelde er in 2010 iets vergelijkbaars.

In het algemeen is enige beleidsmatige terughoudendheid in de Eerste Kamer gewenst, al wordt daar geregeld tegen 'gezondigd'. Zo probeert D66 momenteel de inhoud van een door de Tweede Kamer afgewezen amendement van D66 en CU⁹ bij de aanvullingswet natuur van de omgevingswet in de Eerste Kamer via een toezegging van de minister alsnog binnen te halen.

Terughoudendheid bij het indienen van moties die oproepen tot beleid past bij genoemde conventie. Maar in het geval van de motie over het huurbeleid gaat het om een maatregel die uitdrukkelijk verbonden is aan de uitzonderlijke (corona)crisissituatie. Het gaat bovendien niet om een situatie waarin een ruime meerderheid van de Tweede Kamer iets (niet) wil en de Eerste Kamer het in meerderheid daar niet mee eens is. De meerderheid in de Tweede Kamer die tegen een vergelijkbare motie stemde was zeer krap. Bij elkaar lag hierin voldoende rechtvaardiging om af te wijken van de conventie en de eerste motie in te dienen. Vervolgens gaat het te ver om van fracties in de Eerste Kamer dan te vragen om tegen moties te stemmen waar zij het inhoudelijk zeer mee eens zijn.

Feit is dat de Eerste Kamer tot tweemaal een motie heeft aangenomen over een tijdelijke huurstop. Genoemde motie is in de Tweede Kamer met de kleinst mogelijke meerderheid verworpen. Alleen de coalitiepartijen stemden voor. Staatsrechtelijk is het niet zo dat de Eerste Kamer zich over datzelfde onderwerp niet meer kan uitspreken. Dat zou de eigenstandige positie van de Eerste Kamer ondermijnen.

Wat zich nu wreekt is dat we in Nederland nog steeds geen geschillenbeslechtingsmechanisme hebben, dat in vrijwel elk tweekamerstelsel bestaat. En dat is door de toegenomen electorale volatiliteit meer gewenst dan tevoren, omdat het steeds vaker zal voorkomen dat de samenstelling van de twee Kamers verschilt en een kabinet dus niet altijd een meerderheid in beide Kamers heeft, zoals vroeger. Dat is het onontgonnen terrein van zojuist. Een beroep op parlementaire gewoontes heeft hier dan ook beperkte betekenis. Voorbeelden uit 1979 voldoen dan niet.

Zolang dat mechanisme nog niet bestaat (de Staatscommissie parlementair stelsel¹⁰ heeft enkele voorstellen gedaan), is terughoudendheid en creativiteit nodig van zowel regering als de Kamer. De minister kan een tweemaal uitgesproken wens van de Eerste Kamer niet zomaar negeren. Zij had een duidelijk signaal moeten afgeven dat zij met de motie aan de slag gaat en op zodanige wijze dat zij daarmee niet in problemen komt met de Tweede Kamer. Dan drijft de minister het niet op de spits, maar dat vereist wel enige creativiteit.

De Eerste Kamer kon, wil zij zich zelf respecteren, niet anders dan afkeuren dat de minister niets doet met een tweemaal aangenomen motie. Dat is afkeuren van kabinetsbeleid, niet van de persoon van de minister. Daar dient de Eerste Kamer het volgens mij ook bij te laten; dat vereist de terughoudendheid die ook van de Eerste Kamer verwacht mag worden. Een motie van wantrouwen, die gericht zou zijn tegen de persoon van de minister, is hier niet aan de orde. Zoals de indiener van de motie Kox (SP) het zei: het is geen motie van aftreden, maar van optreden.

Deze kwestie had met enige goede wil door het kabinet kunnen en moeten worden opgelost, juist vanwege het ontbreken van een geschillenbeslechtingsmechanisme in een situatie dat de regeringscoalitie geen meerderheid heeft in beide Kamers. Een handreiking aan de oppositie had voor de hand gelegen. Dat kan nog. De motie van afkeuring doet een handreiking aan de regering door op te roepen alsnog een tijdelijke huurstop mogelijk te maken, 'dan wel substantiële preventieve maatrelen van vergelijkbare aard'. Een creatieve minister moet hier raad mee weten.

• 1. 

  Ruud Koole (1953) was van 11 juni 2019 tot 13 juni 2023 Eerste Kamerlid voor de PvdA. Eerder was hij dat van 7 juni 2011 tot 9 juni 2015. Van maart 2001 tot december 2005 was hij voorzitter van de PvdA en in 2007 een half jaar waarnemend voorzitter. De heer Koole is politicoloog en was directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen in Groningen. In de periode 2006-2019 was hij hoogleraar politieke wetenschappen in Leiden. De heer Koole was woordvoerder binnenlandse zaken, buitenlandse zaken, defensie en langdurige zorg van de PvdA-Eerste Kamerfractie en tevens fractiesecretaris.
   
• 2. 

  Democraten 66 (D66) is een hervormingsgezinde sociaal-liberale partij. De huidige politiek leider is Rob Jetten. De partij werd opgericht op 14 oktober 1966 door 44 'homines novi', waarvan er 25 eerder bij andere politieke partijen actief waren geweest. Belangrijkste initiatiefnemer en voorman (tot 1998) was de oud-journalist Hans van Mierlo.
   
• 3. 

  De Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) is een rechtse liberale partij, met op onder meer ethisch gebied progressievere standpunten. Politiek leider is sinds 14 augustus 2023 Dilan Yesilgöz-Zegerius. De partij werd opgericht in 1948 als opvolger van de Partij van de Vrijheid (PvdV), die weer een voortzetting was van de vooroorlogse Liberale Staatspartij (LSP).
   
• 4. 

  Forum voor Democratie (FVD) werd op 25 september 2016 een politieke partij, na eerder, in februari 2015, te zijn opgericht als denktank. Kern van het programma is het invoeren van diverse vormen van directe democratie zoals referenda en gekozen bestuurders, en het versterken en/of terugwinnen van de nationale soevereiniteit. De partij keert zich tegen een gesloten bestuurscultuur. Politiek leider is Thierry Baudet.
   
• 5. 

  Kenner van de parlementaire geschiedenis met grote parate feitenkennis. Als medewerker van het PDC nauw betrokken bij websites over parlement en politiek en beheerder van het omvangrijke biografisch archief, het databestand over Nederlandse politici. Promoveerde in 1998 op een lijvig proefschrift over de Eerste Kamer, schreef samen met J.Th.J. van den Berg een boek over de parlementaire geschiedenis 1946-2016 en publiceert regelmatig in tijdschriften en dagbladen. Sinds 1 december 2018 is hij bijzonder hoogleraar parlementaire geschiedenis en parlementair stelsel in Maastricht.
   
• 6. 

  Het door de Eerste Kamer aannemen van de motie-Kox tot afkeuring van het huurbeleid van minister Ollongren was een vergaande stap. De Eerste Kamermeerderheid stelt zich vierkant op tegenover de meerderheid van de Tweede Kamer. Die verwierp eerder een motie-Beckerman waarin om een tijdelijke huurstop werd gevraagd. De Eerste Kamermeerderheid wil die juist wel.
   
• 7. 

  GroenLinks is een progressieve partij, die duurzaamheid hoog in het vaandel heeft. De partij werd opgericht op 24 november 1990 als fusie van de Communistische Partij van Nederland (CPN), de Evangelische Volkspartij (EVP), de Politieke Partij Radikalen (PPR) en de Pacifistisch-Socialistische Partij (PSP). GroenLinks trok samen met de PvdA op en deed met een gezamenlijke lijst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. Frans Timmermans leidt de gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer.
   
• 8. 

  De Partij van de Arbeid (PvdA) is een progressieve, sociaaldemocratische partij. De partij werd opgericht in 1946 als een voortzetting van de vooroorlogse Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU). De PvdA trok samen met GroenLinks op en deed met een gezamenlijke lijst mee aan de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. Frans Timmermans leidt de gezamenlijke fractie in de Tweede Kamer.
   
• 9. 

  De fractie van de ChristenUnie heeft sinds de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023 drie leden, twee minder dan na de verkiezingen van 2021.
   
• 10. 

  De Staatscommissie parlementair stelsel werd op 27 januari 2017 ingesteld door het kabinet-Rutte II om te adviseren over de noodzaak van veranderingen in het parlementaire stelsel en de parlementaire democratie.