Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs. Aanvulling op de factsheet ‘Seksuele en relationele vorming in het onderwijs. Een inventarisatie van ervaringen, behoeften en aanbod’ (RIVM, 2019) (bijlage bij 32279,nr.181) - Main contents

Seks uele en

relationele vorming in het primair onderwijs

Aanvulling op de factsheet ‘Seksuele en relationele

vorming in het onderwijs. Een inventarisatie van

ervaringen, behoeften en aanbod’ (RIVM, 2019)

• 1. 

  Inleiding

Inventarisatie primair onderwijs Uitvoering inventarisatie

Het ministerie van VWS heeft het RIVM gevraagd om te Voor deze inventarisatie in het primair onderwijs is vooral inventariseren wat de ervaringen en behoeften in het informatie verzameld door gesprekken te voeren met primair onderwijs (po) zijn op het gebied van seksuele en leerkrachten van groep 6­8 en ouders van kinderen uit die relationele vorming en hoe het landelijk aanbod daarop groepen. De gesprekken vonden plaats op 13 scholen: 3 aansluit. Deze opdracht is een aanvulling op de inventari­ openbare scholen, 1 katholieke school, 3 reformatorische satie binnen het voortgezet (speciaal) onderwijs (v(s)o) en scholen, 3 (protestants­) christelijke scholen en 3 scholen middelbaar beroepsonderwijs (mbo) (zie de factsheet voor speciaal (basis)onderwijs. In totaal spraken we met 17 ‘Seksuele en relationele vorming in het onderwijs. Een inventarisatie leerkrachten en 11 ouders. De bezochte scholen zijn gelijk

van behoeften, ervaringen en aanbod’ uit 2019 1 ). De resultaten verspreid over stad, middelgrote gemeente en dorp. De

uit beide inventarisaties zijn input voor het vervolg van het informatie uit deze gesprekken is vergeleken met eerdere stimuleringsprogramma ‘Seksuele en relationele vorming onderzoeken (zie Werkwijze en verantwoording). De

• – 

  Collectieve preventie van onbedoelde (tiener)zwanger­ inventarisatie is uitgevoerd in oktober en november 2019.

schappen via het onderwijs’ 2 . Voor meer achtergrondinfor­

matie over het programma verwijzen we naar de hierboven genoemde factsheet.

Overheidsbeleid en regelgeving voor seksuele vorming

Sinds eind 2012 is het primair onderwijs in Nederland verplicht aandacht te besteden aan een respectvolle omgang met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit. Dit is opgenomen in

kerndoel 38 3 . Scholen hebben ook de taak om te zorgen voor een sociaal veilig klimaat. Scholen zijn vrij om hier zelf

invulling aan te geven. Het ministerie van OCW wil hiermee respectvol gedrag en seksuele weerbaarheid van leerlingen bevorderen, en tegelijkertijd (seksueel) grensoverschrijdend gedrag voorkomen.

• 2. 

  Ervaringen en behoeften

Brede aandacht voor seksuele en relationele vorming Sociale media in bovenbouw

Alle bezochte scholen besteden aandacht aan seksuele en Leerkrachten geven aan dat leerlingen in de bovenbouw relationele vorming, maar de manier waarop ze dat doen steeds meer bezig zijn op hun telefoon. Leerlingen zijn veel verschilt. Dit komt overeen met een onderzoek van de met elkaar in contact via sociale media, groepsapps en

Onderwijsinspectie 4 . De nadruk ligt op de relationele kant, online games. Leerkrachten hebben niet altijd zicht op wat

zoals weerbaarheid, grenzen stellen en nee zeggen (hoe ga er bijvoorbeeld op groepsapps speelt. Online weerbaarheid je met elkaar om). Dit start vaak al in de onderbouw. Deze en risico’s van sexting en loverboys zijn thema’s waar ze onderwerpen raken ook het thema sociaal­emotionele leerlingen graag alert op willen maken, ook al speelt dit ontwikkeling en het pedagogische klimaat waar scholen volgens de leerkrachten vaak nog niet op de school. Wel veel mee bezig zijn. De meeste leerkrachten vinden het willen ze leerlingen bewust maken van de grote overgang wenselijk al vanaf de onderbouw te starten met seksuele en naar het voortgezet onderwijs en hen op tijd mediawijs relationele vorming in de breedste zin van het woord. De maken. Het belang van aandacht voor sociale media komt

(strengere) christelijke scholen doen dit veelal vanuit een overeen met eerdere onderzoeken van Rutgers 5,6 . Verder

christelijk gedachtegoed en leggen bijvoorbeeld het accent noemen leerkrachten dat als leerlingen informatie over op seksualiteit als geschenk. Bij het speciaal onderwijs ligt seksualiteit opzoeken op hun telefoon of op internet, ze de nadruk meer op weerbaarheid en grenzen stellen.

2 | Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs vaak bij de verkeerde informatie uitkomen. Ook daar willen Aandacht voor wat er speelt ze leerlingen bewust van maken. De meeste leerkrachten geven aan dat ze – naast een

lesmethode – het hele jaar door de actualiteit of wat er “Ik vind het soms wel zorgwekkend wat ik hoor. Dat ze op chats speelt, aangrijpen om aandacht te besteden aan seksuele of op Instagram worden benaderd door onbekende mensen met en relationele vorming. Ze bespreken bijvoorbeeld een item verkeerde bedoelingen. Dat neem ik ook altijd mee, maar daar uit het Jeugdjournaal, een voorval in de klas of op het doen ze dan lacherig over. Dat is in deze tijd echt een gevaar.” schoolplein, of de komst van een nieuw broertje of zusje.

(leerkracht) Dit gebeurt dus ook al in de lagere groepen. Leerkrachten zeggen dat er in hun klas voldoende ruimte voor is omdat

Diverse lesmethoden ze veel tijd samen doorbrengen. Voor leerkrachten die het De ondervraagde scholen gebruiken verschillende les­ lastig vinden om aan het thema te werken en zelf onder­ methoden voor seksuele en relationele vorming. Ze werpen aan te snijden, biedt een doorlopende leerlijn of gebruiken onder andere Kriebels in je buik (regulier onder­ methode houvast. Leerkrachten vinden het wel wenselijk wijs), Wonderlijk gemaakt (methode vanuit christelijke dat er ook buiten de methoden voldoende aandacht voor is. levensvisie), filmpjes van School­tv (zoals Dokter Corrie en

Liefdesplein), het voorlichtingsprogramma Lief, Lijf & Leven “Veel gesprekken heb je tussen de bedrijven door. Als er iets

(speciaal onderwijs) of een zelfontwikkelde methode. gebeurt of er is ruzie. Dan heb je het over van: wat heb je nodig en Seksuele voorlichting komt ook terug bij het onderwerp wat vind je fijn, of waar loop je tegen aan? Als je duidelijk kunt biologie. Enkele scholen maken gebruik van gastlessen voor zeggen wat je fijn vindt of niet, daar begint het mee.” thema’s als loverboys of mediawijsheid. Meerdere scholen (leerkracht) gebruiken de Week van de Lentekriebels om aandacht aan het thema te besteden. Lesmethoden worden vaak pas Taak van school en ouders enkele maanden na de start van het schooljaar ingezet. De leerkrachten vinden seksuele en relationele vorming Er moet eerst een vertrouwensband in de klas zijn ontstaan vooral een taak van de ouders, maar vinden dat de school om ermee aan de gang te gaan. Daarnaast noemen scholen hierin ook een belangrijke taak heeft. Dit komt overeen met

dat ze lesmethoden op het gebied van welbevinden of eerdere onderzoeken van Rutgers 7 . Niet alle leerlingen

sociale vaardigheden inzetten om het thema relaties en krijgen over dit onderwerp voldoende mee vanuit huis, hoe je met elkaar omgaat bespreekbaar te maken. bijvoorbeeld omdat er door een culturele of religieuze

achtergrond een taboe op dit onderwerp ligt. Ook kan het “Puur een lessenserie zou ik afraden, je moet echt met ze in zijn dat er thuis niet over wordt gesproken. Leerkrachten gesprek.” (leerkracht) vinden het daarom een taak van de school om de kennis

rond dit thema bij alle leerlingen gelijk te trekken. Een

Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs | 3 leerkracht kan de leerlingen stimuleren om met hun ouders seksualiteit in aanraking via internet en sociale media, maar

in gesprek te gaan over het thema. Andersom vinden ze het ook bijvoorbeeld via reclames 6,8 . Ze willen vaak weten in

handig om te weten wat er thuis besproken is over het hoeverre het klopt wat ze over het onderwerp tegenkomen. thema, zodat de leerkracht daarop kan inhaken. Idealiter is Ze vinden het in eerste instantie spannend om erover te er sprake van een wisselwerking: school en ouders kunnen praten, maar uiteindelijk juist leuk en interessant. Dit is in

elkaar versterken bij het voeren van het gesprek over lijn met eerdere onderzoeken van Rutgers 9 . De leerlingen

seksualiteit. gaan nog vrij onbevangen met het thema om. Ze verschil­ len onderling sterk in hun kennis over en ervaring met

“Het is primair een taak van de ouders, maar je merkt dat ouders relaties en seksualiteit. Dit hangt onder andere af van hun

het soms lastig vinden erover te praten. Door vanuit school een eigen ontwikkelingsniveau, maar ook van hun religieuze en

voorzet te geven, komt thuis het gesprek makkelijker op gang.” culturele achtergrond.

(leerkracht)

Veilige en open sfeer

Leerkrachten vinden een veilige en open sfeer in de klas een

Wat vinden ouders? basisvoorwaarde bij lessen over relaties en seksualiteit.

Ouders vinden het prettig als de school het onder­ Ook het pedagogisch klimaat op de school beïnvloedt

werp behandelt. Ze willen graag dat de school hen op volgens hen sterk hoe er op school gesproken wordt over

de hoogte houdt van wat wanneer aan bod komt. Ze het thema. Leerkrachten geven aan dat het belangrijk is om

krijgen ook graag een terugkoppeling van de lessen. echt in gesprek te gaan met leerlingen en dat een vertrou­

Dit sluit aan bij bevindingen uit eerder onderzoek van wensband daar essentieel voor is. Ook de vaardigheid van

Rutgers 7 . Ouders hebben voorkeur voor communi catie een leerkracht om een gevoelig onderwerp als seksualiteit

via een informatiebrief. Het helpt als in de lesmetho­ bespreekbaar te maken en goed om te kunnen gaan met

de een element is ingebouwd waarbij leerlingen met individuele verschillen tussen leerlingen is van belang.

ouders in gesprek moeten gaan over een thema.

“De kinderen zijn vaak eerst lacherig, maar als je er zelf gewoon

Je hoort vaak wel vooraf wat er behandeld wordt in de les, over praat, komt er op een gegeven moment wel openheid.”

maar achteraf hoor je niks. Dat zou een mooie aanvulling (leerkracht)

zijn, als je hoort hoe het door leerlingen is ontvangen.”

(ouder) Behoefte aan informatie en middelen

Uit de gesprekken blijkt dat leerkrachten voldoende tijd en

ruimte ervaren om met leerlingen in gesprek te gaan over

Het onderwerp leeft het onderwerp. Ze kunnen ondersteuning gebruiken in de

Uit de gesprekken met leerkrachten blijkt dat leerlingen al vorm van informatie over actuele onderwerpen als aanvul­

veel bezig zijn met relaties en seksualiteit. In de onderbouw ling op bestaande lesmethoden. Financiële beperkingen

gaat dit vooral nog over de relationele kant, maar in de worden niet zozeer genoemd. Leerkrachten zien er wel het

bovenbouw zijn leerlingen nieuwsgierig naar de seksuele nut van in om met extra geld materialen of interventies aan

kant en stellen ze er vragen over. Ze komen vooral met te schaffen.

• 3. 

  Aanbod interventies

Erkende interventies identiteitsgebonden (onder andere christelijk) onderwijs. Er zijn op dit moment (half november 2019) 8 erkende Kriebels in je buik maakt verschillen in religie wel bespreek­ interventies beschikbaar voor het primair onderwijs (zie baar, maar past volgens de ontwikkelaars niet bij de tabel 1), waarvan er 2 gericht zijn op de (aankomende) levensvisie van streng christelijke of islamitische scholen. leerkracht. Kriebels in je buik, Kriebels in je buik SO,

SchoolsOUT en Veiligwijs zijn lespakketten die zijn in te Gebruik van het erkende aanbod zetten als doorlopende leerlijn. Girls’ Choice is een bord­ Vier bezochte scholen gebruiken een of meer erkende spel. Het Vlaggensysteem kan ingezet worden om seksueel interventies: 2 scholen Kriebels in je buik, 1 school de grensoverschrijdend gedrag te signaleren. SchoolsOUT richt Educatieve Escaperoom en 3 het Vlaggensysteem. De

zich vooral op seksuele diversiteit 1 . De Educatieve meeste bezochte scholen gebruiken andere, niet­erkende

Escaperoom ‘Het stopt bij jou’ richt zich vooral op online interventies (zie hoofdstuk 2). Uit de gesprekken bleek dat weerbaarheid. Veiligwijs is geschikt voor openbaar en een deel van de leerkrachten niet bekend is met het

4 | Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs Tabel 1: Erkende interventies voor het primair onderwijs

Interventie Doelgroep Thema

Kriebels in je buik 1 Groep 1­8 Brede seksuele en relationele

vorming

Kriebels in je buik SO 2 Speciaal onderwijs (4­12 jaar) Brede seksuele en relationele

vorming

Veiligwijs 2 Groep 1­8 (openbaar en identiteits­ Brede seksuele en relationele

gebonden) vorming

SchoolsOUT 1 Groep 1­8 Seksuele diversiteit

Girls’ Choice 1 Bovenbouw meisjes Seksuele weerbaarheid

Educatieve Escaperoom ‘Het stopt Groep 8 Risico’s van sexting

bij jou’ 2

Juf, doet u ook aan seks? 1 Aankomende leerkrachten (pabo) Kinderen begeleiden bij seksuele en

relationele ontwikkeling

Vlaggensysteem 1 Leerkrachten Seksueel grensoverschrijdend gedrag

beoordelen, bespreekbaar maken en gepast reageren

1 Interventie erkend op niveau Goed onderbouwd

bestaan van erkend lesaanbod op dit thema. Verder geven Inzet via sociaal­emotionele ontwikkeling deze scholen aan dat ze het onderwerp evengoed Scholen besteden ook aandacht aan seksuele en relationele bespreekbaar maken en daar niet altijd een methode voor vorming via interventies die inzetten op sociaal­ nodig hebben. Leerkrachten hebben wel behoefte aan een emotionele ontwikkeling. Erkende interventies die de overzicht van het beschikbare aanbod. Voor één van de bezochte scholen bijvoorbeeld inzetten zijn Kanjertraining, scholen was dit zelfs een belangrijke aanleiding om deel te Leefstijl en Kwink. nemen aan deze inventarisatie.

• 4. 

  Conclusies

In deze inventarisatie is bij elkaar gebracht wat scholen in broertje of zusje. Daarnaast willen leerkrachten de leerlin­ het primair onderwijs al doen aan seksuele en relationele gen goed voorbereiden op het voortgezet onderwijs, met vorming en welke behoeften ze hebben om dit verder te het oog op de snelle lichamelijke en seksuele ontwikkeling versterken. Hieronder volgen de belangrijkste conclusies en die leerlingen daar als puber doormaken. Leerkrachten geven we suggesties voor het vervolg van het stimulerings­ vinden de overgang van het primair onderwijs naar het programma ‘Seksuele en relationele vorming via het voortgezet onderwijs daarom groot. Seksuele en relationele

onderwijs’ 2 . In tabel 2 staan overeenkomsten en verschillen vorming borgen in het schoolbeleid helpt om er gedurende

tussen primair onderwijs en voortgezet (speciaal) onder­ de hele schooltijd aandacht aan te besteden. Een methode wijs/middelbaar beroepsonderwijs. met een doorlopende leerlijn helpt om het onderwerp een

goede plek te geven in de lessen. Start zo vroeg mogelijk vanuit doorlopende leerlijn

Leerkrachten vinden het belangrijk om leerlingen al vroeg Stimuleer deskundigheid leerkrachten informatie te geven over seksuele en relationele vorming. Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs Deze informatie kan dan meegroeien met de leeftijdsfase staat of valt met de openheid en betrokkenheid van de van de leerlingen. Zo kan het thema al in groep 1 bespreek­ leerkrachten. Het is belangrijk dat ze goed inspelen op baar worden gemaakt naar aanleiding van situaties die actuele situaties. Bovendien hebben leerkrachten te maken kinderen zelf meemaken, zoals de geboorte van een met grote individuele verschillen tussen leerlingen in hun

Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs | 5 kennis over en ervaring met relaties en seksualiteit. Dat wenselijk om voor alle typen primair onderwijs voldoende alles vraagt om goede gespreksvaardigheden en voldoende (erkend) aanbod te hebben, vooral in de vorm van een kennis, bijvoorbeeld over online weerbaarheid. Niet alle doorlopende leerlijn. Als het gewenst is om het erkende leerkrachten voelen zich even comfortabel om relaties en aanbod uit te breiden, dan kan dit door al bestaande seksualiteit te bespreken. Dit kan worden verbeterd door interventies door te ontwikkelen tot erkende interventies. het gesprek tussen leerkrachten in het team te stimuleren, Uit de gesprekken met leerkrachten komt ook een duide­ via bijscholing en training of via de opleiding van aanko­ lijke wens naar voren om het aanbod voor specifieke mende leerkrachten. Leerkrachten die zich minder vrij thema’s uit te breiden, zoals mediawijsheid in relatie tot voelen om het thema bespreekbaar te maken, kunnen extra seksualiteit (onder andere online weerbaarheid) en houvast hebben aan een lesmethode met een doorlopende loverboys. leerlijn.

Zorg voor goede samenwerking school – ouders Vergroot bekendheid erkend aanbod School en ouders willen elkaar meer versterken bij seksuele Voor het primair onderwijs zijn 4 erkende doorlopende en relationele vorming. Ouders kunnen al vanuit de leerlijnen en 4 erkende interventies op specifieke thema’s gebruikte lesmethode actiever worden betrokken bij dit beschikbaar (half november 2019). Deze worden door thema op school. Dat kan bijvoorbeeld door een onderdeel enkele scholen gebruikt. De meeste bezochte scholen in het lespakket op te nemen waarbij leerlingen in gesprek gebruiken andere, niet­erkende interventies. Op veel gaan met ouders. Daarnaast is het belangrijk dat de school scholen is (nog) niet bekend welke erkende interventies er ouders door het jaar heen blijft informeren over wanneer beschikbaar zijn. Het vergroten van de bekendheid en de en hoe ze aandacht aan het thema besteden. Ouders vindbaarheid van erkend aanbod kan daarom handig zijn. hebben hierbij de voorkeur voor informatiebrieven als Dit kan via Gezondeschool.nl, waar onder andere een communicatiemiddel. overzicht staat van erkende interventies. Daarnaast is het

Tabel 2: Overeenkomsten en verschillen po ten opzichte van v(s)o en mbo

Overeenkomsten Verschillen

• • 

  Thema leeft ook bij het po • Leerlingen in het po zijn nog relatief onbevangen

• • 

  Veilige en open sfeer is essentieel • Sterkere vertrouwensband leerkracht ­ leerling

• • 

  Deskundige leerkrachten zijn belangrijk • Meer vrije ruimte om het thema in te vullen

  • • 

    Rol van (en contact met) de ouders is groter

6 | Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs

Werkwijze en verantwoording

De scholen in het primair onderwijs zijn geworven via het gevraagd om aanvullende publicaties. Dit betreft eerder panel en de website Gezondeschool.nl, via de PO­Raad en uitgevoerde onderzoeken naar ervaringen en behoeften bij via het interne netwerk van collega’s. In hoofdstuk 3 is seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs. alleen het aanbod van erkende interventies in de interven­ tiedatabase van het RIVM (via Loketgezondleven.nl en In verband met de korte doorlooptijd voor de voorberei­ Gezondeschool.nl) beschreven. Het aanbod van erkende ding, de uitvoering en het eindproduct (oktober­november interventies uit andere databases (zoals van Movisie en 2019) van deze inventarisatie zijn we pragmatisch te werk Vilans), niet­erkende interventies en activiteiten is buiten gegaan. We hebben gewerkt met een kleine en niet­repre­ beschouwing gelaten, evenals de lesmethoden die uitgeve­ sentatieve selectie van scholen en ouders. Daardoor

rijen aanbieden rondom seksuele en relationele vorming 1 . kunnen we geen representatief beeld schetsen van de

Voor de literatuurinventarisatie hebben we de voor het ervaringen en behoeften voor afzonderlijke onderwijstypen primair onderwijs relevante leden van de begeleidings­ (regulier, speciaal, christelijk en reformatorisch onderwijs). groep (PO­Raad, Rutgers en Stichting School & Veiligheid)

Referenties

• 1. 

  RIVM. Seksuele en relationele vorming in het onderwijs. Een 6. Rutgers en NOS Jeugdjournaal. Resultaten onderzoek inventarisatie van behoeften, ervaringen en aanbod. RIVM: Rutgers i.s.m. het NOS Jeugdjournaal (Samenvatting). Bilthoven, 2019. Hoe vaak worden kinderen van 9-12 jaar op internet gecon

• 2. 

  Kwink. Stimuleringsprogramma seksuele en relationele fronteerd met seksueel getinte beelden? Rutgers: Utrecht, vorming. Collectieve preventie van onbedoelde (tiener) 2017.

zwangerschappen via het onderwijs. Kwink: Den Haag, 2019. 7. Rutgers. Implementatieonderzoek lespakketten Relaties & 3. Seksuelevorming.nl. Kerndoelen onderwijs. https:// Seksualiteit en Lekker in je vel. Rutgers: Utrecht, 2011.

www.seksuelevorming.nl/visie­en­beleid/overheidsbe­ 8. Rutgers. Online informatie over relaties en seksualiteit. Een

leid­en­regelgeving/kerndoelen. Bekeken november behoefteonderzoek onder kinderen van 9-12 jaar. Rutgers:

2019. Utrecht, 2019.

• 4. 

  Onderwijsinspectie. Omgaan met seksualiteit en seksuele 9. Rutgers. Procesevaluatie Kriebels in je buik. Hoe wordt het

diversiteit op scholen. Inspectie van het onderwijs: lespakket gebruikt en gewaardeerd op scholen in achterstands

Utrecht, 2016. wijken? Rutgers: Utrecht, 2017.

• 5. 

  Rutgers. De Kindertelefoon en Universiteit Utrecht. Kinderen

vragen over seksualiteit. Een onderzoek in opdracht van

Rutgers naar de aard van vragen die kinderen stellen aan De

Kindertelefoon . Rutgers: Utrecht, 2018.

Seksuele en relationele vorming in het primair onderwijs | 7

Auteurs:

Susan Meijer, Lise Albers, Annerike Gorter, Ilse Storm

Dit is een uitgave van:

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Postbus 1 | 3720 BA Bilthoven www.rivm.nl

november 2019

De zorg voor morgen begint vandaag

011803

The EU Monitor enables its users to keep track of the European process of lawmaking, focusing on the relevant dossiers. It automatically signals developments in your chosen topics of interest. Apologies to unregistered users, we can no longer add new users.This service will discontinue in the near future.