Publieke Intellectuelen: Menno ter Braak, Amsterdam - Main contents

De boze burger was de afgelopen tijd niet uit het nieuws weg te denken. Is deze boze burger de ressentimentsmens die Menno ter Braak omschreef in zijn essay Het nationaal-socialisme als rancuneleer uit 1937? In dit essay, waar vernieuwde aandacht voor ontstaan is, gaat Ter Braak in op rancune, wrok en de ressentimentsmens, die het meerdere bezit van de ander niet kan verdragen. Ter Braak zag rancune ontstaan door het streven naar economische en sociale gelijkheid. Ook in de huidige samenleving zien we rancune en ressentiment. Hoe moeten burgers en politici hiermee omgaan? Kan de politiek ruimte maken voor gevoelens van onvrede, zonder rancune en wrok aan te wakkeren? Wat kunnen we leren van het essay van Ter Braak? We gaan er over in gesprek met o.a. Tinneke Beeckman, die speciaal voor deze avond een nieuw essay schrijft en Chris Rutenfrans, redacteur Opinie bij de Volkskrant. Krijn ter Braak geeft een inleiding.

In Het nationaal-socialisme als rancuneleer (1937) schrijft Menno ter Braak dat het nationaal-socialisme en het fascisme gevoed worden door ressentiment. Rancune vormt de basis van deze bewegingen. De ressentimentsmens ‘weet alleen, dat hij het meerdere bezit van den ander niet verdragen kan; zij hebben wat wij niet hebben, zij zijn wat wij niet zijn'. Ter Braak hechtte waarde aan democratische gelijkheid, maar schreef ook: ‘Het is de gelijkheid als ideaal, die, gegeven de biologische en sociologische onbestaanbaarheid van gelijke menschen, de rancune promoveert tot een macht van den eersten rang in de samenleving.’ Om het fascisme tegen te gaan moet de verheerlijking van het ressentiment daarom worden aangepakt, volgens Ter Braak.

Wat vertellen de ideeën van Ter Braak ons nu? Tinneke Beeckman onderzoekt in een essay de ideeën van Ter Braak voor de huidige tijd. Ze gaat door middel van concrete, alledaagse voorbeelden in op het verband tussen democratie, gelijkheid en ressentiment en op ressentiment als motor voor de democratie. Ze vertrekt van Nietzsches concept van ressentiment, dat ook Ter Braak grondig heeft beïnvloed. Bestaat er een gelijkheidsgedachte zonder ressentiment? En welke remedies tegen ressentiment biedt de democratie, die de ontsporing naar een ‘pure rancune’, zoals in de nationaal-socialisme, zou kunnen tegenhouden?

Tinneke Beeckman zal haar essay voordragen en gaat in gesprek met (oud-)politici. De Theatertroep zal tijdens de avond een aantal scènes uit het toneelstuk De pantserkrant: een tragicomedie van wapens, schrijfmachines en idealen gevolgd door een brief aan een vijandin van het toneel (1935), geschreven door Menno ter Braak spelen.

Filosofe Tinneke Beeckman (1976) studeerde moraalwetenschappen en filosofie en doceerde na haar promotie aan de Vrije Universiteit Brussel. Ze deed onder andere onderzoek binnen de richting politieke filosofie en was coördinator van het Centrum voor de Studie van de Verlichting en het Hedendaagse Humanisme. In het boek Macht en Onmacht: Een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting (2015) deelt ze haar bevindingen. Beeckman schrijft daarnaast columns voor De Standaard en artikelen voor De Tijd, De Morgen, Streven en het NRC Handelsblad. In 2008 maakte de Gravensteengroep, waar Beeckman lid van was, een pleidooi voor staatshervorming. Daarnaast is ze co-voorzitter van het Vlaams-Nederlands Forum voor Filosofie. In 2016 werd De Verlichting uit evenwicht? Over normen en waarden, vrije meningsuiting en dominante religies gepubliceerd. Beeckman focust voornamelijk op de relatie tussen (democratische) politiek, economie en filosofie.

Chris Rutenfrans studeerde rechten en criminologie in Nijmegen. Rutenfrans was universitair docent criminologie in Nijmegen, daar werkte hij o.a. samen met Andreas Burnier. In 1989 promoveerde hij op de dissertatie 'Criminaliteit en sexe' (Arnhem, Gouda Quint), waarin hij een verklaring geeft voor de verschillen in het criminele gedrag van mannen en vrouwen. Van 1990 tot december 1997 werkte hij op het ministerie van Justitie, eerst bij het WODC, later op de directie Voorlichting waar hij speechwriter was voor de ministers Ernst Hirsch Ballin en Winnie Sorgdrager. Van 1997 tot 2006 was hij redacteur van dagblad Trouw, eerst bij de redactie religie & filosofie en vanaf 2000 bij 'Letter en Geest’, de cultuurbijlage van Trouw. Sinds 1 september 2006 is hij redacteur van de opiniepagina van de Volkskrant.

Krijn ter Braak is regisseur en acteur. Hij is een neef van Menno ter Braak, over wie hij de website www.mennoterbraak.nl heeft gemaakt, en, samen met Hans Fels, de film Het tweede gezicht (VPRO, 2003).

Over de programmaserie Publieke Intellectuelen

De rechtsstaat, haar vrijheden en verworvenheden staan onder druk, in Europa en daarbuiten. De ideologische tegenstellingen in de samenleving groeien, wat leidt tot polarisatie. Ieder mens kan leven in zijn eigen waarheid, aangemoedigd door nepnieuws en de post-truth society. Hoe moeten onze rechtsstaat en democratie eruit zien, hoe gaan we om met ondermijning van de rechtsstaat? In deze programmaserie Publieke Intellectuelen onderzoeken we met hedendaagse denkers, schrijvers en politici essays en ideeën van invloedrijke schrijvers uit de vorige eeuw en kijken we wat van we van hun ideeën over vrijheid, democratie en de rechtsstaat kunnen leren.

Redactie: Ianthe Mosselman

Dit programma wordt mede mogelijk gemaakt door het vfonds en het Lira Fonds