Relatie EU-Rusland - Main contents
De relatie tussen de Europese Unie i (EU) en Rusland is de afgelopen jaren meer en meer onder druk komen te staan. De meest recente aanleiding hiervoor is de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 en de sindsdien aanhoudende oorlog. De spanningen tussen de EU en Rusland ontstonden echter eerder al, vooral na de Russische annexatie van de Krim in 2014, de steun aan pro-Russische rebellen in Oekraïne en Russische desinformatie i- en inmengingscampagnes in de EU. Daarnaast vindt de EU de mensenrechtensituatie in Rusland zorgelijk. Rusland heeft op zijn beurt felle kritiek op het Europese nabuurschapsbeleid i.
De EU stelde vanaf 2014 sancties in tegen Rusland en heeft deze herhaaldelijk verlengd. Sinds februari 2022 heeft de EU daarbovenop verschillende sanctiepakketten aangenomen als reactie op de Russische inval in Oekraïne. De maatregelen bestaan uit individuele sancties, gericht tegen specifieke personen en organisaties, en economische sancties zoals import- en exportverboden op bepaalde producten. Rusland heeft soortgelijke tegenmaatregelen ingesteld tegen de EU. De meeste lidstaten, waaronder Nederland, zijn voorstander van een harde aanpak van Rusland. Hongarije i is de grootste dwarsligger en dreigde al meerdere malen met het blokkeren van nieuwe sancties.
De verslechterde relatie tussen de EU en Rusland en de Russische invasie in Oekraïne hebben verregaande economische gevolgen. De Europese handelsstromen naar Rusland zijn tot stilstand gekomen en doordat de prijzen van allerlei producten omhoog gingen, stijgt de inflatie. Daarnaast zijn er gevolgen voor de energievoorziening in de EU, zoals hoge energieprijzen.
Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst
In 1994 sloten de Europese Unie, Rusland en de Nieuwe Onafhankelijke Staten (NOS), een Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst i (PSO). In december 1997 trad deze overeenkomst in werking met als doel een geschikt kader te bieden voor een politieke dialoog omtrent het versterken van democratie, (markt)economie en wederzijdse investeringen. Sinds 2006 wordt met Rusland onderhandeld over een akkoord dat de PSO moet vervangen. Hierover is echter nog altijd geen overeenstemming bereikt, mede door de verslechterde politieke relatie.
Vier Gemeenschappelijke Ruimten
Aangezien Rusland geen deel wilde uitmaken van het Europese Nabuurschapsbeleid i (ENP), besloten Rusland en de EU in 2003 vier gemeenschappelijke ruimten te creëren om samenwerking te bevorderen. Er bestonden weinig concrete verschillen tussen de actiepunten van het ENP en de actiepunten van de vier gemeenschappelijke ruimten. Daarom komen de Europese subsidies ook uit het ENP-programma. In 2005, tijdens de conferenties van Moskou en Londen, werd een programma uitgestippeld voor vier beleidsterreinen. Deze hebben betrekking op:
-
1.economie en milieu;
-
2.vrijheid, veiligheid en justitie (onderhandelingen op dit gebied zijn momenteel opgeschort);
-
3.externe veiligheid;
-
4.onderwijs en onderzoek, inclusief cultuur.
EU-Rusland top
De EU-Rusland top vormde een geschikt kader om conflicten op te lossen, en relaties tussen beide partijen te onderhouden en waar mogelijk te verbeteren. Zo werd tijdens een top in juni 2013 gesproken over de situatie in Syrië, het Iraans nucleair programma, Afghanistan, Noord-Korea, regionale conflicten in Europa en de economische situatie van beide partijen. In januari 2014, tijdens de 32ste EU-Rusland top, spraken beide partijen af te zullen kijken naar de gevolgen van het Europese Nabuurschapsbeleid (ENP) voor Rusland. De EU gelastte de laatste top in juni 2014 af wegens de annexatie van de Krim. Sindsdien heeft er geen EU-Rusland top meer plaatsgevonden.
Handelsrelaties
Sinds de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 zijn de handelsrelaties tussen de EU en Rusland grotendeels verbroken, en is het onzeker hoe die er in de toekomst zullen uitzien. Rusland is de vierde handelspartner van de EU. Voor Rusland is de EU zelfs de grootste handelspartner. Daarnaast is de EU de grootste investeerder in Rusland. Tot voor de sancties in 2022 waren de belangrijkste Europese exportproducten naar Rusland machines, transportmiddelen en chemicaliën. De EU importeert vooral olie en gas uit Rusland, maar wil daar door de oorlog in Oekraïne versneld van af.
Lid Wereldhandelsorganisatie
Sinds het sluiten van de Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst (PSO) in 1994, hebben beide partijen ernaar gestreefd om Rusland toe te laten treden tot de Wereldhandelsorganisatie i (WHO). Op 22 augustus 2012 is Rusland toegetreden tot de organisatie, die inmiddels 164 leden telt. Door de Russische invasie van Oekraïne in 2022 besliste de EU, samen met andere landen, dat Rusland niet langer als een 'meest begunstigde natie' wordt behandeld, een statuut dat alle leden van de WHO op gelijke voet plaatst.
Buurlanden
Rusland vatte de deelname aan het Europees Nabuurschapsbeleid door voormalige Sovjetstaten Oekraïne, Azerbeidzjan, Belarus, Moldavië en Georgië op als een partnerschap tegen Rusland. Door de uitbreidingsplannen van de Europese Unie kwam ook de Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst met Rusland onder druk te staan, vooral met betrekking tot de Centraal-Europese landen. Ook de associatieverdragen i die de EU met verschillende voormalige Sovjetstaten gesloten heeft, hebben tot spanningen met Rusland geleid. Door de betrokkenheid en steun van Belarus i bij de Russische invasie van Oekraïne heeft de EU ook tegen dat land sancties ingesteld.
Oekraïne-conflict
In 2014 annexeerde Rusland het Oekraïense schiereiland de Krim. Volgens president Poetin was dit nodig om de overwegend Russisch sprekende bevolking op de Krim tegen de Oekraïense regering te beschermen. In de Oost-Oekraïense gebieden Donetsk en Loegansk braken dat jaar ook gevechten uit tussen pro-Russische separatistische groeperingen en het Oekraïense leger. De EU heeft de annexatie en de Russische steun voor de separatisten veroordeeld, en steunt de soevereiniteit van Oekraïne.
Op 24 februari 2022 is Rusland Oekraïne binnengevallen. De Europese Unie heeft hierop gereageerd met financiële en economische sancties die geleidelijk werden uitgebreid in meerdere sanctiepakketten. Sinds eind 2021 was er sprake van een Russische troepenopbouw in het grensgebied tussen Rusland en Oekraïne. Voorafgaand aan de invasie ging Rusland op 21 februari over tot de erkenning van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk in Oekraïne.
Neerstorten MH17
In juli 2014 stortte een vliegtuig van Malaysia Airlines neer in Oost-Oekraïne. Daarbij kwamen 298 mensen om het leven, onder wie 193 Nederlanders. Vermoed wordt dat het toestel per ongeluk is neergeschoten door pro-Russische separatisten, met behulp van een door Rusland geleverd raketsysteem. Dit leidde tot veel spanning tussen Rusland en de EU, en Nederland in het bijzonder.
Sancties
Er zijn meerdere sanctiepakketten van kracht:
-
-individuele sancties, zoals bevriezing van tegoeden en inreisverboden: dit geldt voor personen en organisaties die mede verantwoordelijk zijn voor schending van territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne
-
-economische sancties tegen de afgescheiden en niet-erkende Oekraïnse gebieden: de export van bepaalde goederen naar die gebieden en een verbod op investeringen
-
-economische sancties tegen specifieke sectoren van de Russische economie, in het bijzonder een invoerverbod van Russische aardolie.
-
-beperkingen voor media
De EU heeft sancties opgelegd naar aanleiding van de Russische annexatie van de Krim in 2014 en de aanhoudende Russische steun aan de separatisten in Oost-Oekraïne. Deze sanctiepakketten worden periodiek herzien. Ze zijn sinds 2014 steevast verlengd, en zijn op- of afgeschaald al naar gelang de politieke spanningen op dat moment. In maart 2015 besloot de Europese Raad de economische strafmaatregelen te koppelen aan het nakomen van het vredesakkoord voor Oost-Oekraïne ('Minsk II'). Ook na de vliegramp met de MH17 zijn een aantal sancties ingesteld. Het vergiftigen van oppositieleider Aleksej Navalny leidde tot verdere uitbreiding van bestaande sancties.
Het binnenvallen van Oekraïne door het Russische leger in februari 2022 zorgde opnieuw voor meer sancties van de EU tegen Rusland. De sancties raken onder meer de financiële sector, de energie- en transportsector en de handel in goederen die militair kunnen worden gebruikt. De sancties omvatten onder meer beperkingen van toegang tot kapitaalmarkten van de EU voor bepaalde Russische banken en bedrijven, een verbod op overheidsfinanciering of -investeringen in Rusland.
Ook zijn er import- en exportverboden, in het bijzonder een invoerverbod van ruwe Russische aardolie. Dit importverbod treft alleen Russische olie die via zee wordt geleverd. Omdat een aantal EU-lidstaten geen toegang tot de zee heeft en niet makkelijk aan vervangende olie kan komen, mogen die landen Russische olie nog wel importeren via pijpleidingen.
Begin december 2022 bereikten de EU-lidstaten een akkoord over een prijsplafond voor Russische olie. De maatregel houdt in dat Russische olie voor niet meer dan 60 dollar per vat mag worden geleverd. Het idee voor een prijsplafond op olie werd geopperd door de G7, een intergouvernementeel forum van zeven rijke industrielanden. Het doel van de maatregel is om de inkomsten uit de olie-export van Rusland te verminderen.
Daarnaast heeft de EU reisbeperkingen voor individuele Russen ingesteld en financiële middelen bevroren. Daarbovenop werd de gunstige visaregeling voor Russen herzien, waardoor het voor Russische toeristen moeilijker en duurder is om naar de EU te reizen.
In reactie op deze sanctiepakketten heeft Rusland ook reisverboden ingesteld tegen politici uit de EU. Zo staan politici die kritiek hebben geuit op Rusland en de politieke omwenteling in Oekraïne steunden op de zwarte lijst. Ook heeft Rusland importverboden ingesteld. Zo mochten Europese landbouwproducten jarenlang het land niet in - dat kostte die sector enkele miljarden.
Energiebeleid
De Europese Unie is voor een groot gedeelte afhankelijk van Russisch gas. Rusland is de grootste olie- en gasexporteur naar de Europese Unie. Het door Rusland gevoerde energiebeleid wordt daarom scherp in de gaten gehouden en vormt een essentieel onderdeel van de EU-Rusland relatie. Pijpleidingen lopen zowel door niet-EU-lidstaten (Belarus en Oekraïne), als door lidstaten Polen en Duitsland. De Europese afhankelijkheid van Russische energie is een niet zelden gebruikt pressiemiddel. Zo heeft Rusland de gaskraan naar Oekraïne regelmatig dichtgedraaid.
Op 15 februari 2015 presenteerde Eurocommissaris Maroš Sefčovič i de plannen voor een energie-unie. Het plan is dat de lidstaten nauwer gaan samenwerken op het gebied van energie om zo onafhankelijker te worden van Russisch gas.
Na de inval van Rusland in Oekraïne in 2022 kwam de afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen opnieuw hoog op de agenda. Op 8 maart 2022 presenteerde de Europese Commissie het plan REPowerEU. Dit plan moet de groene transitie versnellen en de afhankelijkheid van Europese lidstaten van Russisch gas verminderen.
Mensenrechten
Een garantie tot het verbeteren van de mensenrechtensituatie in Rusland is voor de Europese Unie een belangrijke voorwaarde bij het sluiten van verdragen. In het verleden heeft de EU meermaals kritiek en zorgen geuit over de mensenrechtenschendingen als de omstreden antihomowetgeving, de belemmering van het recht op demonstreren en het gebrek aan vrijheid van meningsuiting. Ook zijn de afgelopen jaren verschillende Russische journalisten en criticasters vermoord.
Daarnaast heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens i Rusland veroordeeld voor meer dan tweehonderd doden en verdwijningen in Tsjetsjenië. De stabiliteit van de regio en waarborging van de mensenrechten en Tsjetsjeense cultuur zijn van groot belang voor de EU.
Desinformatie en hacken
De Europese Unie stelt dat Rusland de eigen bevolking te vaak een verkeerd beeld van gebeurtenissen en de relatie met het westen voorschotelt. Nederland en Polen spraken na de ramp met MH17 af een eigen Russischtalig persagentschap op te richten om tegenwicht te bieden tegen Russische propaganda. Ook heeft de diplomatieke dienst van de EU op 1 september 2015 een eigen, kleine, eenheid opgericht om desinformatie te bestrijden. De eenheid spoort desinformatie op en verstrekt informatie over EU-beleid in de oostelijke buurlanden.
De activiteiten van deze eenheid worden volledig door de lidstaten uitgevoerd en betaald. Rusland stelt dat het zelf juist de agressieve westerse propaganda aan de kaak wil stellen.
Daarnaast meldde EEAS dat Russische organisaties de ambassade van de Europese Unie in Moskou hebben gehackt in 2017. Ook werden de afgelopen jaren verschillende denktanks aangevallen door staatshackers, aldus Microsoft.
Vanaf het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in december 1991, onderhoudt de Europese Unie diplomatieke relaties met Rusland. In 1994 sloten de EU en Rusland een Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst i (PSO). Nadat de Europese Unie in 2003 haar plannen voor het Europees Nabuurschapsbeleid i (ENP) had gepresenteerd, besloot Rusland zich hier niet bij aan te sluiten. Het land benadrukte dat het als 'gelijke partner' van Europa wil worden gezien, in tegenstelling tot 'junior partner', zoals het ENP de aangesloten landen volgens Rusland behandelde.