De EU voert een actief mensenrechtenbeleid. Zo vraagt de EU zowel binnen als buiten de EU voortdurend aandacht voor schendingen van mensenrechten. Speerpunten daarbij zijn de rechten van vrouwen, kinderen, minderheden en ontheemden.

Mensenrechten nemen binnen de Europese Unie i een belangrijke plaats in. Zij staan in het Handvest van de grondrechten i, waar de EU zich aan moet houden. Respect voor mensenrechten geldt als een belangrijke voorwaarde om een samenwerking aan te gaan met de EU. Dit geldt zowel voor landen waarmee de EU handelsverdragen sluit, alsmede voor landen die toe willen treden tot de Unie.

Ondanks de vele goede voornemens zijn organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch toch vaak kritisch over de Europese landen; ze vinden dat de EU in haar beleid meer nadruk moet leggen op mensenrechten. Mede daarom is er een Europese Gezant voor de Mensenrechten i ingesteld die het Europese mensenrechtenbeleid wereldwijd moet uitdragen. Daarnaast is er een Actieplan voor de mensenrechten en democratie voor de periode 2020-2024, waarmee de EU zich inzet voor het toepassen van mensenrechten op alle beleidsterreinen.

Budget

Financiering van het mensenrechtenbeleid gebeurt zowel door de Europese Unie als door de lidstaten zelf. Zo is er bijna 200 miljoen euro van het EU-budget toegewezen aan het Financieringsinstrument voor democratie en mensenrechten in de wereld i.

Doelen

Voor de bevordering van democratie en mensenrechten zet de EU zich in voor de volgende doelen:

• - 

  ter versterking van de democratie, goed bestuur en de rechtsstaat
• - 

  voor de afschaffing van de doodstraf in landen waar deze nog steeds bestaat
• - 

  ter bestrijding van folterpraktijken door preventieve maatregelen (politieopleiding en -onderwijs) en strafrechtelijke maatregelen (instellen van internationale tribunalen en strafhoven)
• - 

  ter bestrijding van racisme en discriminatie van minderheden en inheemse volkeren door het doen eerbiedigen van politieke en burgerrechten.

Intern beleid

Intern is de EU actief in het bestrijden van discriminatie. Zij financiert een groot aantal activiteiten om racisme en andere vormen van discriminatie binnen de EU tegen te gaan. Voorbeelden hiervan zijn het Bureau voor de Grondrechten (FRA) i, Europees Programma voor Werkgelegenheid en Sociale Innovatie i (EaSI) en het Human Rights Defenders Mechanism. Ook zijn de lidstaten van de Europese Unie lid van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens i.

Grondrechten kunnen worden afgedwongen door het Hof van Justitie van de EU i. Het Hof kan beoordelen of bepaalde zaken in strijd zijn met het Handvest van de Grondrechten. De Commissie ziet er daarnaast op toe dat ondernemingen de rechten van de mens respecteren. Ook is er een checklist waarmee de Commissie beter kan beoordelen welke effecten wetgevingsvoorstellen hebben op grondrechten.

Van belang is ook een gemeenschappelijk asielbeleid i. Daarmee wordt ook toezicht gehouden op de mensenrechten in de EU en worden de activiteiten van de lidstaten geëvalueerd.

Dat het huidige beleid nog niet betekent dat alles goed gaat binnen de Europese Unie op het gebied van mensenrechten blijkt onder andere uit de zaken rondom Roma die verdreven werden uit Frankrijk en de werkzaamheden van de CIA in Europa.

Extern beleid

Door de tijd heen heeft de EU mensenrechten centraal gesteld in haar overeenkomsten met landen buiten de Unie. Zulke overeenkomsten bevatten vaak een clausule waarin staat dat mensenrechten van essentieel belang zijn voor de relatie tussen de partijen.

Een voorbeeld hiervan is de Overeenkomst van Cotonou i, een handels- en steunovereenkomst die de Unie verbindt met 78 ontwikkelingslanden in Afrika, het Caribisch gebied en de Stille Oceaan. Als één van deze landen de mensenrechten schendt, kunnen de handelstoezeggingen worden geschorst en de hulpprogramma's worden beperkt.

Het EU-programma voor wereldwijde humanitaire noodhulp i heeft niet als voorwaarde dat de mensenrechten gewaarborgd moeten worden. De EU verleent hulp ongeacht de vraag of de schade veroorzaakt is door natuurrampen of wanbestuur van onderdrukkende regimes.

In de contacten met landen als Rusland, China en Iran brengt de EU met soms meer en soms minder succes de mensenrechten ter sprake. Aan landen die mensenrechten schenden legt de EU soms sancties op, zoals aan Myanmar en Syrië.

Daarnaast hebben de lidstaten het Europees Fonds voor Democratie i (EED) opgericht met het doel democratisering, ondersteuning van onafhankelijke media en het oprichten van maatschappelijke organisaties in autoritaire landen of landen in de overgang naar democratie. Dit fonds wordt gefinancierd door de lidstaten.

Verder is het Europees Instrument voor Democratie en mensenrechten (EIDHR) i opgezet.

In 1997 werd het Europees Waarnemingscentrum voor Racisme en Vreemdelingenhaat (EUMC) opgericht. In 2007 veranderde dit agentschap in het Europees Bureau voor de grondrechten. Het bureau geeft hulp aan nationale en EU-instellingen op het gebied van grondrechten. Het bureau verzamelt en verstrekt o.a. informatie over racisme, vreemdelingenhaat en antisemitisme in Europa.

In 2000 werd het Europees Instrument voor de Democratie en mensenrechten (EIDHR) opgericht. Dit instrument heeft als doel democratie en mensenrechten te steunen en te promoten in landen buiten de EU. Het budget voor de periode 2014-2020 bedraagt 1,3 miljard euro.

In 2012 werd de Europese Gezant voor de Mensenrechten en het Europees Fonds voor Democratie opgericht. Ook werd een begin gemaakt aan het harmoniseren van het gemeenschappelijk asielbeleid.

In 2015 werd het actieplan voor mensenrechten en democratie gelanceerd en kondigde de Commissie het Human Rights Defenders Mechanism aan.

Vanaf juni 2019 zijn de laatste richtlijnen die procedurele rechten voor personen in de hele EU garanderen van toepassing. Door deze regels worden de grondrechten van EU-burgers in strafprocedures op een eerlijke en gelijke manier gewaarborgd.

In 2020 werd een nieuw actieplan gepresenteerd met bijzondere aandacht voor klimaatverandering en digitalisering.

Lees meer

Bij de besluitvorming op dit beleidsterrein spelen de Europese Commissie i, de Raad i en het Europees Parlement i een rol.

Voor maatregelen voor het tegengaan van discriminatie op grond van nationaliteit geldt de gewone wetgevingsprocedure i. Voor maatregelen voor het tegengaan van discriminatie op grond van ras, geslacht, leeftijd, etniciteit, handicap of seksuele geaardheid geldt dat de Raad besluit met eenparigheid van stemmen i, en met goedkeuring van het Europees Parlement.

Voor ondersteunende maatregelen geldt de gewone wetgevingsprocedure i. Voor mensenrechtenschendingen door een lidstaat geldt dat bij een eerste constatering de Raad besluit met vier vijfden van de stemmen, met goedkeuring van het Europees Parlement. Bij voortdurende schendingen besluit de Raad met gekwalificeerde meerderheid van stemmen i.

Mensenrechten zijn onderdeel van het buitenlands beleid i en het beleid voor ontwikkelingssamenwerking i en de bijbehorende besluitvormingsprocedures.

Als het Europees Parlement het (eventueel aangepaste i) voorstel goedkeurt, sluit een overeenstemming in de Raad van de Europese Unie de procedure af. Als het voorstel door de Raad is goedgekeurd, zorgt de Nederlandse regering ervoor dat het voorstel nationaal wordt uitgevoerd.

Invloed nationale parlementen

Nationale parlementen van de lidstaten kunnen binnen acht weken nadat de Europese Commissie een voorstel heeft bekendgemaakt, laten weten dat de Europese Unie zich niet met het onderwerp zou moeten bezighouden i.

Vanuit het Nederlandse parlement zijn bij het mensenrechtenbeleid betrokken:

Betrokken bij de uitvoering

In zowel het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) i als in het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VwEU) i wordt verwezen naar de mensenrechten.

• - 

  algemene beginselen: VEU titel I art. 3 i lid 5, art. 6 i, eerste deel VwEU titel II art. 10 i, tweede deel VwEU art. 20 i
• - 

  mensenrechtenschendingen door lidstaten: VEU titel I art. 7 i
• - 

  beleid tegen discriminatie: tweede deel VwEU art. 18 i, 19 i
• - 

  mensenrechtenbeleid in buitenlands beleid: VEU titel V hoofdstuk I art. 21 (lid 1, 2 b)

Achtergrondartikelen

Europese Unie

Algemeen overzicht EU

Factsheet Europees Parlement

Wetgevingsoverzicht

Betrokken instanties EU en internationaal