Mr.Dr. J. (Jan) Heemskerk Azn. - Main contents

Belangrijke negentiende-eeuwse politicus, die driemaal een bekwame minister van Binnenlandse Zaken was, met grote kennis van zaken. Aanvankelijk gematigd liberaal Tweede Kamerlid voor Amsterdam. Werd allengs conservatiever. Speelde een voorname rol in de conflictenperiode (1866-1868), waarbij kabinet en koning de strijd aanbonden met de Tweede Kamer. Was daarna enige tijd raadsheer in de Hoge Raad. Bracht in zijn tweede periode als minister belangrijke wetten tot stand zoals de Hoger-onderwijswet, de Hinderwet en de Spoorwegwet. In 1883 formateur en leider van een gematigd kabinet i, die behendig de Grondwetsherziening verdedigde die de weg opende naar uitbreiding van het (mannen)kiesrecht. Hardwerkende pragmaticus met een conservatieve levenshouding. Politicus zonder partij, die bedaard en met milde humor optrad.

Pragmatisch liberalen, Conservatieven
functie(s) in de periode 1860-1897: lid Tweede Kamer, minister, lid Raad van State

• - 

  'pragmatisch' liberaal
• - 

  conservatief, from 1866

• - 

  advocaat te Amsterdam, from 1839 until 1852
• - 

  kantonrechter-plaatsvervanger, vierde kanton van Amsterdam, from 1 July 1844 until 1 February 1849
• - 

  rechter-plaatsvervanger Arrondissementsrechtbank te Amsterdam, from 1 February 1849 until 1 February 1852
• - 

  lid Provinciale Staten van Noord-Holland, from 1 July 1851 until July 1860 (voor het kiesdistrict Amsterdam)
• - 

  rechter Arrondissementsrechtbank te Amsterdam, from 1 February 1852 until 1 November 1864
• - 

  lid gemeenteraad van Amsterdam, from 22 October 1856 until 1 June 1866
• - 

  lid Tweede Kamer der Staten-Generaal, from 24 April 1860 until 19 September 1864 (voor het kiesdistrict Amsterdam)
• - 

  raadsheer Provinciaal Gerechtshof te Haarlem, from 1 November 1864 until 1 June 1866
• - 

  lid Provinciale Staten van Noord-Holland, from 4 July 1865 until 1 June 1866 (voor het kiesdistrict Amsterdam)
• - 

  minister van Binnenlandse Zaken, from 1 June 1866 until 4 June 1868 (benoemd bij K.B. van 30 mei 1866)
• - 

  minister van Justitie ad interim, from 10 November 1867 until 4 January 1868 (na het overlijden van minister Borret)
• - 

  lid Tweede Kamer der Staten-Generaal, from 9 February 1869 until 15 September 1873 (voor het kiesdistrict Gorinchem)
• - 

  raadsheer Hoge Raad der Nederlanden, from 1 November 1873 until 27 August 1874 (benoemd bij K.B. van 7 oktober 1873)
• - 

  minister van Binnenlandse Zaken, from 27 August 1874 until 3 November 1877 (formeel ontslag per 2 november 1877)
• - 

  voorzitter van de ministerraad, from 28 August 1874 until 2 November 1877 (formeel tijdelijk)
• - 

  ambteloos, from November 1877 until 1 October 1879
• - 

  lid Raad van State, from 1 October 1879 until 22 April 1883 (benoemd bij K.B. van 15 september 1879)
• - 

  minister van Binnenlandse Zaken, from 23 April 1883 until 21 April 1888 (benoemd per 22 april 1883, formeel ontslag per 20 april 1888)
• - 

  voorzitter van de ministerraad, from 24 April 1883 until 20 April 1888 (formeel tijdelijk)
• - 

  lid Raad van State, from 16 July 1888 until 9 October 1897 (benoemd bij K.B. van 6 juli 1888)

• - 

  minister van staat, from 28 July 1885 until 9 October 1897

• - 

  kabinetsformateur, from 14 July 1874 until 25 August 1874
• - 

  kabinetsformateur, from 4 March 1883 until 12 March 1883 (poging mislukte)
• - 

  kabinetsformateur, from 29 March 1883 until 20 April 1883

• - 

  lid bestuur Vrijzinnige Kiezers Vereniging te Amsterdam, from 1850
• - 

  lid bestuur Nationaal-Historische Kiesvereeniging te 's-Gravenhage, from 1869 until August 1874
• - 

  lid bestuur conservatieve kiesvereniging "Vaderland en Koning" te 's-Gravenhage, from April 1892 until 9 October 1897

• - 

  lid commissie Remonstrantse Broederschap
• - 

  lid Commissie belast met het afnemen der diplomatieke examens, from 11 March 1863 (nog in 1871)
• - 

  lid curatorium Klinische School te Amsterdam, from 1864 until 1866
• - 

  lid College van Curatoren Atheneum Illustre te Amsterdam, around 1865
• - 

  lid Commissie van Toezicht over de Genees-, heel- en verloskundige school te Amsterdam, around 1865
• - 

  lid Raad van Commissarissen "Dagblad van Zuid-Holland", from 1869 until 1873
• - 

  lid bestuur Nederlandsche Juristen-Vereeniging, from 1870 until 1874
• - 

  lid bestuur Nederlandsche Juristen-Vereeniging, from 1880 until 1883
• - 

  voorzitter Staatscommissie inzake de Grondwetsherziening, from 11 May 1883 until 18 March 1885

• - 

  tijdelijk voorzitter van de ministerraad, from December 1867 until March 1868
• - 

  lid Centrale Afdeling (Tweede Kamer der Staten-Generaal), from February 1869 until April 1869
• - 

  lid Centrale Afdeling (Tweede Kamer der Staten-Generaal), from March 1871 until June 1871
• - 

  lid afdeling Binnenlandse Zaken (Raad van State)
• - 

  lid afdeling Financiën (Raad van State)
• - 

  lid afdeling geschillen van bestuur (Raad van State)
• - 

  lid afdeling Koloniën (Raad van State)
• - 

  lid afdeling Waterstaat, Handel en Nijverheid (Raad van State)

• - 

  letteren en rechten, Atheneum Illustre te Amsterdam, from 29 September 1831 until 1838
• - 

  Romeins en hedendaags recht (gepromoveerd op dissertatie), Hogeschool te Utrecht, from 18 April 1833 until 14 March 1839
• - 

  letteren (gepromoveerd op dissertatie), Hogeschool te Utrecht, from 18 April 1833 until 14 March 1839

• - 

  Hield zich als Tweede Kamerlid onder meer bezig met binnenlandse zaken, koloniën, justitie en spoorwegen
• - 

  Behoorde in 1860 tot de meerderheid die tegen de begroting van Koloniën van de conservatieve minister Rochussen stemde
• - 

  Behoorde in 1861 tot de 20 leden die tegen de begroting van Koloniën van de liberale minister Loudon stemden
• - 

  Behoorde in 1861 tot de meerderheid die vóór een amendement-Ter Bruggen Hugenholtz stemde over het halveren van de begroting voor Onvoorziene Uitgaven
• - 

  Stemde in 1862 tegen het wetsvoorstel tot afschaffing van de slavernij in Suriname
• - 

  Diende in 1869 bij de behandeling van het wetsvoorstel tot wijziging van de kiestabel een amendement in om in alle gemeenten (uitgezonderd de 23 meest bevolkte) de census op het minimum te bepalen. Dit amendement werd met 39 tegen 20 stemmen verworpen. Heemskerk meende dat uitbreiding van het kiesrecht de positie van de conservatieven ten goede zou komen.

• - 

  Diende in 1877 een wetsvoorstel in tot bedijking en droogmaking van de Zuiderzee en tot aanleg van een kanaal van Amsterdam naar de Waal. Dit wetsvoorstel werd door zijn opvolger ingetrokken.
• - 

  Diende in 1877 een wetsvoorstel in tot verlaging van de census op het platteland (van 32 en 30 gulden naar 24 en 20 gulden). De weigering van de Tweede Kamer om dit voorstel in behandeling te nemen, was één van de redenen voor de val van het kabinet.
• - 

  Tijdens het door hem tussen 1883 en 1888 geleide kabinet was sprake van een economische recessie die tot werkloosheid en armoede leidde
• - 

  Stelde in mei 1883 een Staatscommissie in die onder zijn leiding een grondwetsherziening moest voorbereiden
• - 

  Liet bij de opening van de Staten-Generaal in september 1883 de publieke tribune bezetten door weesmeisjes uit vrees voor een socialistische demonstratie voor algemeen kiesrecht
• - 

  Diende in 1885 een wetsvoorstel in tot wijziging van de Kieswet. Doel was herziening van de districtsindeling en uitbreiding van het ledental van de Tweede Kamer van 86 naar 94 leden. De districten in de grote steden zouden er elk een zetel bij krijgen. Nieuw voorgestelde districten waren Bergen op Zoom, Apeldoorn, Breukelen en Zaandam. De Tweede Kamer verwierp het voorstel met 44 tegen 42 stemmen.
• - 

  Diende in 1886 een wetsvoorstel in tot beperkingen van vergaderingen en optochten. Dit wetsvoorstel bracht het niet tot openbare behandeling.
• - 

  Kreeg als minister van Binnenlandse Zaken in 1886 te maken met onrust in Den Haag en Amsterdam ('palingoproer')
• - 

  Wist in de periode 1885-1887 geen wijziging van het onderwijsartikel in de Grondwet tot stand te brengen, maar tijdens de debatten hierover werd wel uitgesproken dat de Grondwet zich niet verzette tegen subsidiëring van bijzonder onderwijs.
• - 

  In 1887 verwierp de Tweede Kamer met 38 tegen 34 stemmen een door hem verdedigd wetsvoorstel over bekrachting van een provinciale belasting in Groningen. Daarmee wilden gedeputeerde staten van die provincie een progressieve inkomstenbelasting invoeren.

• - 

  Bracht in 1884 een wet tot stand waarbij de gemeente Schoonebeek werd ingesteld door afsplitsing van de gemeente Dalen
• - 

  Bracht in 1884 een wet tot stand waarbij de gemeente 's-Gravenhage werd uitgebreid met een deel van de gemeente Wassenaar (Duindigt, Waalsdorp)
• - 

  Bracht in 1884 met minister Du Tour van Bellinchave de Wet inzake het staatstoezicht op krankzinnigen en krankzinnigengestichten (Krankzinnigenwet) tot stand. Deze stelde voorwaarden vast voor de opneming en verpleging in het Rijksgesticht te Medemblik of in één van de particuliere gestichten. Een meerderjarige bloedverwant of aangehuwde, alsmede echtgenoot, voogd of curator kon aan de kantonrechter verzoeken een krankzinnige in een gesticht te doen plaatsen. Een officier van justitie kon daartoe bij een rechtbank een verzoek indienen. Een meerderjarige kon ook zelf om opneming verzoeken. Een geneeskundige moest daarna binnen zeven dagen verklaren of er sprake was van krankzinnigheid. Door een schriftelijke verklaring van de geneeskundige of op verzoek van het O.M. kon ontslag worden verleend uit het gesticht. Ook een bloedverwant of aangetrouwde kon hierom verzoeken.
• - 

  Bracht in 1884 een beperkte Grondwetsherziening tot stand, die het mogelijk maakte dat ook tijdens een regentschap de Grondwet kon worden gewijzigd. Deze wijziging was nodig in verband met de gezondheid van de koning en de kans dat er spoedig een langdurig regentschap zou zijn.
• - 

  Bracht in 1884 een wet tot stand waarbij koningin Emma als regentes werd aangewezen tijdens de minderjarigheid van haar dochter, indien deze voor haar achttiende tot de troon zou worden geroepen
• - 

  Bracht in 1885 een wet tot stand tot uitbreiding van de gemeente Rotterdam met het grondgebied van de op te heffen gemeente Delfshaven
• - 

  Bracht in 1887 een wet inzake vereniging van de gemeenten Rimburg en Ubach over Worms tot stand
• - 

  Bracht in 1887 de Wet Bevolkings- en Verblijfsregisters tot stand, die regels mogelijk maakte over het aanleggen, inrichten en bijhouden van bevolkingsregisters en over de wijze waarop inlichtingen daaruit konden worden verstrekt
• - 

  Had in 1887 een groot aandeel in de totstandkoming van de Grondwetsherziening. Deze grondwetsherziening leidde tot opneming van het zgn. caoutchouc-artikel over het kiesrecht: kiesrecht voor mannen die over door de Kieswet te bepalen kentekenen van geschiktheid en maatschappelijke welstand beschikken. Anders dan in 1848 werd expliciet vastgelegd dat alleen mannen kiesrecht hebben. Daarnaast werd het zeteltal van Tweede en Eerste Kamer uitgebreid naar respectievelijk 100 en 50, werd bepaald dat alle Tweede Kamerleden iedere vier jaar gelijktijdig zouden aftreden, en werden de eisen voor verkiesbaarheid voor de Eerste Kamer verruimd (ook hoge openbare ambten geven recht op verkiesbaarheid, uitbreiding aantal verkiesbare hoogst aangeslagenen). Er kwamen, met uitzondering van in de grote steden, enkelvoudige kiesdistricten.
• - 

  Bracht in 1888 als minister van Koloniën a.i. samen met de minister van Marine een wet tot stand waarbij de Gouverneur-Generaal werd gemachtigd een overeenkomst te sluiten over uitvoering van de paketvaart in de Nederlands-Indische archipel

U ziet een selectie van activiteiten. In de uitgebreide versie is het gehele overzicht van activiteiten in te zien.

• - 

  Werkte in december 1861 mee aan het ten val brengen van het kabinet-Van Heemstra
• - 

  Vormde in november 1866 samen met minister Borret de commissie die namens de Koning de buitengewone zitting van de Staten-Generaal opende. Borret sprak de openingsrede uit.
• - 

  Vormde in februari 1868 samen met minister Schimmelpenninck van Nijenhuis de commissie die namens de Koning de buitengewone zitting van de Staten-Generaal opende. Hij sprak ook de openingsrede uit.

• - 

  Was zeer bijziend
• - 

  Weigerde in 1888 een adellijke titel

• - 

  Versloeg in 1869 bij de periodieke verkiezingen jhr. M.M. van Asch van Wijck (a.r.)
• - 

  Werd in 1873 bij de periodieke verkiezingen na herstemming verslagen door jhr. J.J. Teding van Berkhout (a.r.)
• - 

  Eindigde in 1874 bij een tussentijdse verkiezing in het district Gouda als derde achter H.C. Verniers van der Loeff (lib.) en A. Kuyper (a.r.)
• - 

  Werd in 1879 bij de periodieke verkiezing in het district Alkmaar verslagen door J.L. de Bruyn Kops (lib.)
• - 

  Werd in 1888 in het kiesdistrict Amersfoort verslagen door antirevolutionaire kandidaten

• - 

  minister van Financiën, 1861 (geweigerd)

U ziet een selectie van wetenswaardigheden. In de uitgebreide versie is een overzicht van wetenswaardigheden opgenomen.

• - 

  Sagittarius, "Parlementaire Portretten. De aftredende helft van de Tweede Kamer der Staten-Generaal" (1869)
• - 

  F. Netscher, "In en om de Tweede Kamer. Parlementaire portretten en schetsen" (1889)
• - 

  Levensbericht door W.J. van Welderen baron Rengers, in: Levensberichten van leden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1897/8, 242
• - 

  J.J. Huizinga, "J. Heemskerk Azn. (1818-1897), conservatief zonder partij" (1973)
• - 

  H. van Felius en H.J. Metselaars, "Noordhollandse Statenleden 1840-1919"
• - 

  P. Hofland, "Leden van de raad. De Amsterdamse gemeenteraad 1814-1941"
• - 

  "Dagboeken en aantekeningen van Willem Hendrik de Beaufort 1874-1918", uitgegeven door J.P. de Valk en M. van Faassen, RGP kleine serie 74, band 2 (1993), p. 998
• - 

  J.Th.J. van den Berg, "Jan Heemskerk Azn. Conservatief-liberaal", in: F. de Beaufort, J.Th.J. van den Berg en P.C.G. van Schie, "Eigenzinnige Liberalen" (2014), 135
• - 

  F. Heemskerk, "Van vader op zoon. Opkomst en teloorgang van het premiersgeslacht Heemskerk" (2020)
• - 

  Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel I, 1044
• - 

  Ned. Patriciaat, 1961

In de uitgebreide versie zijn, indien bekend, de familierelaties opgenomen.

Speciaal voor de verkiezingen voor de Tweede Kamer zijn de biografieën van alle kansrijke (volgens de peilingen) kandidaten in uitgebreide vorm raadpleegbaar op parlement.com.

Voor de overige ruim 5000 biografieën geldt het volgende:

In het digitale biografisch archief van de Stichting PDC, partner van het Montesquieu Instituut, is een uitgebreide versie aanwezig met bijvoorbeeld partijpolitieke functies, maatschappelijke nevenfuncties, parlementaire activiteiten, opleiding en wetenswaardigheden. Voorlopig is het beschikbaar stellen van uitgebreide biografieën, en/of daarop gebaseerde statistische gegevens, opgeschort. Wilt u een uitgebreide biografie inzien? Laat het ons weten als u daar belangstelling voor heeft.